ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ

Αναδημοσίευση από τη σελίδα του Ν. Σαραντάκου.

Τα «Τετράδια» ήταν ένα χειρόγραφο περιοδικό που έβγαινε επί χούντας από μια ομάδα πολιτικών κρατουμένων που πρόσκεινταν  στην ανανεωτική αριστερά. Συνήθως η θεματολογία του αφορούσε το αριστερό κίνημα, ωστόσο τον Σεπτέμβριο του 1972 κυκλοφόρησε, ως παράρτημα, ένα τεύχος αφιερωμένο στον ποιητή Γιώργο Σεφέρη. Το τεύχος αυτό, σκαναρισμένο, έφτασε πρόσφατα στα χέρια μου, από έναν ευγενικό φίλο που θέλει να μείνει ανώνυμος. Ο φίλος το είχε πάρει από τον αείμνηστο Νίκο Γιανναδάκη, που ήταν ένας από την ομάδα των πολιτικών κρατουμένων και ο οποίος, αργότερα, διευθυντής πια της Βικελαίας Βιβλιοθήκης στο Ηράκλειο, είχε παρουσιάσει το «Τετράδιο 72», όπως επικράτησε να αποκαλείται το έκτακτο αυτό τεύχος.
Το «Τετράδιο 72» δεν διεκδικεί δάφνες φιλολογικής πρωτοπορίας. Όμως αποτελεί ένα πολύ ενδιαφέρον ντοκουμέντο,  μαρτυρία  για την αντιδικτατορική περίοδο. Πέρα από τις αναλύσεις έργων του Σεφέρη και τις παρουσιάσεις αποσπασμάτων του έργου του, πρόσεξα το άρθρο «Τι είναι για σένα ο Γ. Σεφέρης», όπου είκοσι κρατούμενοι αναφέρουν την άποψή τους για τον Σεφέρη σαν ποιητή και άνθρωπο.

Κλείνω με μια παρουσίαση του Τετραδίου από τον Νίκο Γιανναδάκη, που είχε αρχικά δημοσιευτεί στο περιοδικό Λέξη. Το κείμενο του Γιανναδάκη είναι απαραίτητο συμπλήρωμα του τεύχους, επειδή δίνει τα ονόματα των αρθρογράφων καθώς και όσων έγραψαν την άποψή τους για τον Σεφέρη.


Πριν λίγες μέρες συνάντησα την κυρία Μαρώ Σεφέρη, στο κατάφορτο από τη μνήμη του ποιητή σπίτι της. Έπρεπε να ακούσω τις σκέψεις της για την καταλογράφηση της βιβλιοθήκης του Γιώργου Σεφέρη και για την έκδοση αυτού του καταλόγου- έργο που αναλαμβάνει τελικά η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου.
Η συνάντηση κράτησε σχεδόν δύο ώρες. Τότε, εικόνες ενός παρελθόντος μακρινού, τυλιγμένες από ένα θαμπό φως και με αγκίδες στις άκρες τους, άρχισαν να αναδεύονται μέσα μου, και η μνήμη γύρισε πολλά χρόνια πίσω, για να σταθεί και να υποκλιθεί συνάμα σε μια ιδιαίτερα μεγάλη (για μένα τουλάχιστον) στιγμή: στη στιγμή του Σεπτεμβρίου του 1972, που μια ομάδα πολιτικών κρατουμένων στις φυλακές του Κορυδαλλού εξέδωσε ένα χειρόγραφο περιοδικό-αφιέρωμα στον ποιητή Γιώργο Σεφέρη. Όταν ανέφερα το περιστατικό αυτό στην ευγενική δέσποινα Μαρώ Σεφέρη, τα μάτια της με κοίταξαν με συγκίνηση. Και όταν, ύστερα από μια εβδομάδα, μου ζήτησε να γράψω δύο λόγια για τα ιστορικά αυτού του περιοδικού-αφιερώματος (“Τετράδια ’72” είναι ο τίτλος του), δέχθηκα να το κάνω, προσπαθώντας όμως να δώσω και κάποιες απαραίτητες, κατά τη γνώμη μου, επεξηγήσεις για τα περιεχόμενά του.
Τα “Τετράδια” ήταν ένα περιοδικό που έβγαζαν κρυφά οι πολιτικοί κρατούμενοι μιας ορισμένης παράταξης της αριστεράς, και την ευθύνη για τον προσανατολισμό του είχε πάντα ή εκάστοτε καθοδηγητική ομάδα το λεγόμενο “γραφείο”. Στις στήλες του φιλοξενούνταν κείμενα πολιτικού, κυρίως, περιεχομένου, που αντικείμενό τους συνήθως είχαν τη διάσπαση του κομουνιστικού κόμματος. Η έκδοση, λοιπόν, ενός τεύχους αφιερωμένου στον ποιητή Γιώργο Σεφέρη αποτέλεσε μια παραφωνία, η εξήγηση της οποίας θα πρέπει να αναζητηθεί στο ότι ορισμένοι από τους πολιτικούς κρατούμενους τότε αποτελούσαν ήδη μια “παραφωνία”. Οι άνθρωποι αυτοί είχαν, ζώντας με προσωπικό τρόπο οδυνηρές εμπειρίες, αποδεσμευθεί (ή σχεδόν αποδεσμευθεί) από πολλά παλαιά σχήματα λέξεως και διανοίας που ασκούσαν ρόλο δυνάστη στην καθημερινή σκέψη και πράξη τους σαν σπασμένες σκέψεις από ξένες γλώσσες που ήταν. Ο Σεφέρης γι’αυτούς τους ανθρώπους, ενσάρκωνε, θα έλεγα, την πρώτη δυνατότητα, το πρώτο στέρεο σκαλοπάτι, για ν’αρχίσουν ν’ανηφορίζουν τον δύσκολο δρόμο που φέρνει στην ανεύρεση μιας προσωπικής- και, άρα, αληθινότερης- γλώσσας και έκφρασης.
Για τους άλλους, ο Σεφέρης ήταν γνωστός από τρία, κυρίως, γεγονότα: τη δήλωσή του κατά του στρατιωτικού καθεστώτος, την απονομή σ’αυτόν του Βραβείου Νόμπελ και την πολιτική μουσική επένδυση μιας σειράς ποιημάτων του. Απ’ αυτή τη “γνώση” έφταναν αυτοί στη “γνώση” του σεφερικού έργου.
Δυό λόγια τώρα για τα περιεχόμενα των “Τετραδίων ’72” που είναι αφιερωμένα στον ποιητή Γιώργο Σεφέρη και που στάλθηκαν τότε στην κυρία Μαρώ Σεφέρη από το σύνολο των πολιτικών κρατουμένων μιας ορισμένης, όπως είπαμε, παράταξης της αριστεράς (τα ονόματα τους δημοσιεύονται στο τεύχος 64 του περιοδικού “Αντί” το 1977).
Πρόκειται για ένα τεύχος τριαντατεσσάρων σελίδων, χειρόγραφο.
Στην τρίτη σελίδα φέρει την ένδειξη “Τετράδια ’72-Σεπτέμβρης, παράρτημα στο τευχ. αρ. 22”. Λόγοι ευνόητοι καθιστούσαν απαγορευμένη την αναγραφή των ονομάτων αυτών που έγραψαν τα κείμενα του αφιερώματος. Για την ιστορία του πράγματος, μπορώ τώρα να τα αναφέρω:
Το κείμενο της τέταρτης σελίδα (“Με στίχους του Γ. Σεφέρη”) επιμελήθηκε ο Λευτέρης Τσίλογλου. Τα κείμενα της ένατης σελίδα (“Ο άνθρωπος… ο ποιητής”) και της δέκατης έβδομης (“Συνειρμοί”) έγραψε ο συντάκτης αυτού εδώ του σημειώματος. Τα σχόλια “Στη δήλωση του ποιητή” τα έγραψε ο Γιάννης Καούνης, ενώ το κείμενο για την “Ελένη” (του Γιάννη Ρίτσου) ανήκει στον Λάκη Προγκίδη. Τέλος, στο ερώτημα του περιοδικού “Τι είναι για σένα ο Σεφέρης;” απόψεις διατυπώνουν είκοσι πολιτικοί κρατούμενοι που είναι, κατά σειρά οι εξής: Παύλος Κλαυδιανός, Μήτσος Παρτσαλίδης, Θεόδωρος Καλαϊτζής, Αντώνης Μαργαρίτης, Γιώργος Κισσάς, Νίκος Κιάος, Γιώργος Μιχαλογιάννης, Στέφανος Τράτσης, Γιάννης Καμαρίκος, Γιώργος Αναστασίου, Μιχάλης Πανταχός, Γιάννης Γκιρκούδης, Γιάννης Στρατής, Επ. Μπαρχαμπάς, Σωτήρης Τσιακμάκης, Βαγγέλης Απολλωνάτος, Λευτέρης Κολοβός, Κώστας Τόμτσης, Γεράσιμος Αντωνίου και Χρήστος Ζαρμπάνης.
Το αφιέρωμα των “Τετραδίων ’72” στον ποιητή Γιώργο Σεφέρη δεν πρέπει να ιδωθεί με κριτήρια φιλολογικής ποιότητας. Πολύ λίγο θα άντεχε σε μια τέτοια θεώρηση. Ωστόσο, είναι μια χειρονομία αγάπης, που προέρχεται από ένα χώρο φορτισμένο με ένα πνεύμα που ελάχιστα κοινά σημεία είχε με εκείνο του ποιητή και του έργου του. Και θα μείνει πάντα (αυτό το πιστεύω) σαν μια σημαδιακή χειρονομία αγάπης.