ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ

Το παρακείμενο (paratexte) είναι ένα σύνολο σημείων που πλαισιώνει το κείμενο, το διακείμενο (intertext) είναι κείμενο ενταγμένο σε άλλο κείμενο και η διακειμενικότητα (intertextuality), που η J. Kristeva τη θεωρεί “μείζονα ενορατική σύλληψη” , προσδιορίζει τη σχέση συμπαρουσίας κειμένων και αποτελεί ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον στοιχείο ποιητικής στην ποίηση του Γ. Σεφέρη. Η διακειμενικότητα παρουσιάζεται στο Σεφέρη είτε με την ενσωμάτωση στίχων, είτε ως παρακειμενικό στοιχείο, είτε ανιχνεύεται ως βιωμένη διαλογικότητα.
Η διακειμενικότητα είναι δημιουργική πράξη, δίνει τη δυνατότητα στο δημιουργό να μεταπλάθει στοιχεία του παρελθόντος ή του παρόντος σε σύγχρονο λόγο και σε αναρίθμητες εκδοχές, ανάλογα με τα κάθε φορά δημιουργούμενα επικοινωνιακά πλαίσια. Έτσι, “Το παρελθόν λειτουργεί στη συνείδησή του (του δημιουργού) ως όριο χρονικό και πολιτισμικό, αλλά ταυτόχρονα και ως αφετηρία για τη δημιουργία” , όπως εύστοχα παρατηρεί ο Ζ. Σιαφλέκης. H διαλογικότητα, η συνομιλία των κειμένων, στην ποίηση του Σεφέρη είναι “γόνιμη επίδραση […] δημιουργική μετεξέλιξη του ΄ξένου΄ λόγου μέσα σε ένα νέο συμφραζόμενο και σε καινούριες συνθήκες” , όπως λέει και ο Μπαχτίν. Ο ποιητής, αξιοποιεί δημιουργικά όλες τις αφομοιωμένες μέσα του φωνές, “Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας” μας λέει ποιητικά ή “Η τέχνη είναι μια απέραντη αλληλεγγύη” γράφει στις δοκιμές του . Αξίζει να επισημανθεί ότι στα δοκίμια του ποιητή βρίσκονται εν εκτάσει πολλά από τα στοιχεία που παρουσιάζονται ως διακείμενο, ως παρακείμενο και ως διαλογικότητα στο ποιητικό του έργο. Ο ποιητής λειτουργεί σύμφωνα με τους ποιητικούς κανόνες που διακηρύσσει ο Ανώνυμος: “Σε ποίημα δημόσια γνωστό έχει ο κάθε ιδιώτης δικαιώματα/ πλην μην προσκολληθείς σε φαύλο κύκλο […] και σκλάβος μιμητής να πέφτεις” , δηλαδή, οι προμετωπίδες δεν αποτελούν μίμηση, αλλά μετάπλαση ή ανατροπή, ανάλογα με τη λειτουργία τους στο νέο κειμενικό περιβάλλον, απ΄ όπου αναδύεται το νέο ποιητικό γεγονός με το δικό του δυναμισμό και τη δική του αυθύπαρκτη παρουσία.

Η ποίηση του Γιώργου Σεφέρη εμπεριέχει όλα τα στοιχεία που συγκροτούν το Ύψος, το υψηλό ύφος κατά τον Ανώνυμο . Είναι μια ποίηση, που, όσο και αν προσπαθούμε να την προσεγγίσουμε, πάντα κάτι θα μας ξεφεύγει. Το τι και πώς λέγεται (ποίηση- ποίημα) είναι στοιχεία ποιητικής, στα οποία συγκαταλέγονται και τα παρακειμενικά στοιχεία (τίτλοι, προμετωπίδες, αφιερώσεις και χρονολογίες). Οι προμετωπίδες έχουν στενή σχέση με τη γραφή και την ανάγνωση του ποιήματος, δεν αποτελούν απλά μια γέφυρα του εξωκειμενικού με τον ενδοκειμενικό κόσμο του ποιήματος, αλλά είναι στοιχεία ουσιαστικά, που αναπτύσσουν πολύσημη διαλογικότητα, ιδιαίτερα όταν εμπεριέχουν συντελεσμένες συμβολικές μορφοποιήσεις .
Ο Δημήτρης Τζιόβας επισημαίνει ότι “Η διαλογικότητα είναι μια προσπάθεια να δούμε τις σχέσεις ανάμεσα σε ανθρώπινα όντα” , και πιστεύω ότι ο Γ. Σεφέρης αναπτύσσει τέτοιες σχέσεις με πρόσωπα του μύθου ή με άλλους δημιουργούς, όπως: Κορνάρος, Θεοτοκόπουλος, Σολωμός, Κάλβος, Σικελιανός, Μακρυγιάννης, Έλιοτ, Πόου, κ.ά. Θα ήθελα να επισημάνω ότι η σχέση αυτή δεν είναι διπολική, αλλά είναι σχέση πολλαπλότητας και συγχρόνως μοναδικότητας, που συνδέεται τόσο με τον ποιητή, όσο και με τον αναγνώστη και τις αναγνώσεις του ή τις παραναγνώσεις του, σύμφωνα με τον Harold Bloom . Η διαλογικότητα ως μέθοδος ερμηνευτική και η διακειμενικότητα ως συνιστώσα επικοινωνίας ευνοούν την κατανόηση του κειμένου. Η μελέτη των προμετωπίδων και των χρονολογιών στην ποίηση του Γ. Σεφέρη εντάσσεται σε αυτό το πλαίσιο ερμηνευτικής και επικοινωνίας, που αξιοποιεί μερικούς από τους κειμενικούς παράγοντες (συνοχή-συνεκτικότητα, προθετικότητα, πληροφορικότητα, αποδεκτότητα, καταστασιακότητα και διακειμενικότητα), που έχουν μελετηθεί σε βάθος από τους R. - A. Beaugrande - W. U. Dressler .
Συγκεκριμένα στον τίτλο, Οι Σύντροφοι στον Άδη (Ποιήματα, σελ.14), έχουμε την ηρωοποίηση των συντρόφων αντί του Οδυσσέα, οι οποίοι έχασαν, όπως και ο ποιητής, την επιστροφή στην πατρίδα, το νόστο. Το θέμα του νόστου υπάρχει στην προμετωπίδα:
“mŸpioi oº jat‚ boËr úUpeq´omor ùGek´oioi
£shiom. AÉt‚q o to¶sim €ve´keto mÁstilom ¦laq.” Οδύσσεια, α8-9
Η προμετωπίδα λειτουργεί αισθητικά σαν φωνή χορικού από αρχαία τραγωδία, ενώ ο τίτλος ανατρέπει το κέντρο του αρχαίου μύθου. Ο διάλογος με την Οδύσσεια συνεχίζεται μέσα στο κείμενο με παρανάγνωση του ομηρικού στίχου (Οδύσσεια μ327) “o³ dù §or l—m s¶tom šwom ja´ o»mom •quhqÁm”, και του Σεφερικού “Aφού μας μέναν παξιμάδια/ τι κακοκεφαλιά […] Πεινούσαμε στης γης την πλάτη/ σα φάγαμε καλά/ πέσαμε εδώ στα χαμηλά/ ανίδεοι και χορτάτοι”. Το ειδικό στοιχείο της Οδύσσειας γίνεται στο Σεφέρη γενικό βίωμα, πολύ επίκαιρο μετά τη μικρασιατική καταστροφή. Σε αυτό το ποίημα ο David Ricks ανιχνεύει συγγένεια με τύπο αρχαίου επιγράμματος και με τον ανακρεόντειο λυρικό τόνο. Μια λεπτομερής κειμενική ανάλυση μπορεί να αναδείξει τα σημεία ομοιότητας και διαφοροποίησης- με την ανασήμανση του μύθου μέσα από τα νέα συμφραζόμενα- ανάμεσα στην προμετωπίδα από την Οδύσσεια και το ποίημα του Γ. Σεφέρη.
Ο Γ. Σεφέρης, δεν ανασυνθέτει απλά, αλλά συνδιαλέγεται δημιουργικά, τόσο με την ντόπια παράδοση, κλασική και σύγχρονη -στη λαϊκή και λόγια μορφή της-, όσο και με την ξένη, με την άνεση του ανθρώπου της βαθιάς και πλατιάς παιδείας. Οι χρονολογίες που πλαισιώνουν μερικά ποιήματά του υποδεικνύουν τη συνομιλία του έργου με το περιβάλλον του -ιστορικό και πολιτιστικό- και επαυξάνουν την πληροφορικότητα του ποιήματος. Δηλαδή, τα Ημερολόγια Καταστρώματος Α΄, Β΄ και Γ΄ με τους τίτλους και τις χρονολογίες των ποιημάτων τους, ιδιαίτερα των κυπριακών, αναπτύσσουν ένα διάλογο του εξωκειμενικού κόσμου με τον κειμενικό και συγχρόνως μαρτυρούν τη βαθιά ιστορική συνείδηση του ποιητή και τη λειτουργία του ως υπεύθυνου πολίτη. Γίνεται φανερό από τη μελέτη του ποιητικού και δοκιμιακού έργου του ποιητή ότι η ιστορία και το βίωμα διατρέχουν ως υπόγεια φλέβα την ποίησή του και επιβεβαιώνουν τα λόγια του ότι “Ο δεσμός του ποιητή με την εποχή του δεν είναι ο διανοητικός ή και ο συναισθηματικός ακόμη δεσμός που συνδέει τους ανθρώπους σε μια πολιτική διαδήλωση, αλλά ένας ομφάλιος λώρος, όπως το έμβρυο με τη μητέρα του, ένας δεσμός καθαρά βιολογικός. Είμαστε όλοι κληρωτοί της εποχής μας” .
Ο ποιητής αγκαλιάζει, μεταπλάθει και γονιμοποιεί τον πολιτισμό του χτες και του σήμερα και συγκροτεί έτσι το δικό του λογοτεχνικό μύθο. Ο Γ. Σεφέρης, ο έξω από το κείμενο, γίνεται ο ποιητικός Σεφέρης με το κείμενο, στο οποίο σκηνοθετεί τις φωνές του ως ολότητα, γιατί “το ποίημα είναι πράξη, η οποία εγγράφεται σε μια παράδοση εκφωνήσεων που προβάλλονται ως πράξεις” , όπως γράφει ο H. Bloom. Θεωρώ ότι είναι ο κατ΄ εξοχήν ποιητής ποιητικής. φροντίζει τη γλώσσα και γονιμοποιεί με σύγχρονα μέσα πολιτισμικές αξίες του παρελθόντος, γηγενείς και παγκόσμιες: αδικία - δικαιοσύνη, ζωή - έρως - θάνατος, αγαθό- κακό, αυθεντική και μη αυθεντική ζωή.
Καταδεικνύεται από τη μελέτη του σεφερικού έργου ότι τα παρακειμενικά στοιχεία δεν είναι παρά το κείμενο, με έννοια περισσότητας, αλλά ουσιαστικό υλικό του κειμένου, που, σύμφωνα με τις αρχές της αρχαίας ρητορικής, σέβεται το μέτρο και υποστηρίζει, χωρίς να υποκαθιστά, το κείμενο. Το διακείμενο και παρακείμενο με την ποσοτική και ποιοτική τους παρουσία είναι ένα σημαντικό στοιχείο ποιητικής στο έργο του Γ. Σεφέρη. Συνεπώς, ο κοσμοπολιτισμός και η ελληνικότητα, ο κανόνας της γλώσσας, οι μείζονες αφηγήσεις και η διακειμενικότητα είναι στοιχεία που επιβεβαιώνουν ότι ο Γ. Σεφέρης είναι φορέας αλλαγής, είναι ποιητής της μοντέρνας ποίησης.
Τα παρακειμενικά στοιχεία που καταγράφηκαν επιβεβαιώνουν τη σημαίνουσα θέση τους στο έργο του Γ. Σεφέρη. Σε σύνολο 153 ποιημάτων μόνο 60 δεν έχουν κανένα παρακειμενικό στοιχείο, ανάμεσά τους και όλα τα ποιήματα με τίτλο, ΤΡΙΑ ΚΡΥΦΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ. τα υπόλοιπα 93 συνομιλούν με άλλες φωνές: Εντοπίστηκαν προμετωπίδες 38 (12, αρχαία ελληνική και λατινική λογοτεχνία, 12, ξένη σύγχρονη και 14, ελληνική δημιουργία με έναρξη το 12 μ. Χ. αιώνα ως σήμερα), χρονολογίες 43 και αφιερώσεις 14 (βλ.πίνακες Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, IV).
Αναλυτικότερα, στη ΣΤΡΟΦΗ, παρατηρούμε ότι η προμετωπίδα της συλλογής συνίσταται από στίχους του Ερωτόκριτου, όπως:

“Μα όλα για μένα σφάλασι και πάσιν άνω-κάτω
για με ξαναγεννήθηκεν η φύση των πραμάτω”
ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ
Αυτοί οι στίχοι δηλώνουν τη ζωοποιό δύναμη του έρωτα σε γλώσσα λαϊκή, ξεκινώντας από απλά και εύθραυστα στοιχεία, που υποδηλώνονται και με τον τίτλο: ΚΟΧΥΛΙΑ, ΣΥΝΝΕΦΑ. Ακόμα, τονίζεται το ερωτικό στοιχείο που διαπερνά όλα τα ποιήματα της συλλογής με επιστέγασμα το τελευταίο, τον Ερωτικό Λόγο. Η φωνή στα πρώτα ποιήματα είναι προσωπική και κινείται στην κλίμακα της ζωής- οδύνης από την απουσία της αγαπημένης: “ Μια άγραφτη αγάπη ξεγραμμένη”. Το βαρύ κλίμα συνεχίζεται τόσο στο ποίημα με τον ξένο τίτλο, FOG = ομίχλη, με τα ερωτήματα: “Και ποια είν΄ η κόχη; Ποιος την ξέρει;”, όσο και στο ποίημα, ΤΟ ΥΦΟΣ ΜΙΑΣ ΜΕΡΑΣ. Εδώ η προμετωπίδα από τον Arthur Gordon Pym, “We plainly saw that not a soul lived in that fated vessel!” (= Είδαμε ξεκάθαρα πως ούτε ψυχή δεν εζούσε πάνω σε εκείνο το μοιραίο καράβι) και η αφιέρωση στον EDGAR ALLAN POE μας προετοιμάζoυν για ένα συναφή ενδοκειμενικό διάλογο. Πολλές λεκτικές επιλογές υποδηλώνουν φθορά, θάνατο, πόνο, όπως: “μαρμαρωμένο βασίλεμα, φερετροποιεία, αστρονομίζεται, πώς μεγαλώσαν τα νύχια του καπετάνιου”, ενώ μπορούν να ανιχνευτούν και στοιχεία ενδοποιητικής με την Κίχλη. Το ποίημα γράφεται το 1928, όταν το ΄μοιραίο καράβι΄ δεν έχει βρει, ακόμα, λιμάνι ανοιξιάτικο. Η προμετωπίδα βρίσκεται σε συστοιχία τόσο με το ποιητικό σημαινόμενο, όσο και με τα εξωκειμενικά συμφραζόμενα. Η παράθεση του ονόματος του EDGAR ALLAN POE, του μελαγχολικού ποιητή με τα ονειροπολήματά του, του καταραμένου ποιητή, συνάδει με την όλη ατμόσφαιρα. Το κλίμα του αδιεξόδου επανέρχεται το 1937, όπου πάλι ο ποιητής θυμάται τον POE και του αφιερώνει το ποίημα, “RAVEN”, ομότιτλο με το δικό του (“RAVEN”, In memoriam E.A.P. Κοριτσά, χειμώνας 1937), στοιχείο διαλογικότητας και ενδοποιητικής.
Τα παρακειμενικά στοιχεία της ΣΤΡΟΦΗΣ προετοιμάζουν, συνηγορούν και ενισχύουν το ποιητικό κείμενο. Ο ΕΡΩΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ, (συγκροτείται από πέντε ποιήματα με ελληνική αρίθμηση), συνομιλεί στην προμετωπίδα με τον Πίνδαρο, που σχολιάζει τη ματαιότητα των ανθρώπων καθώς αναζητούν φρούδες ελπίδες:

“ óEsti d— vËkom •m €mhqÖpoisi lataiÁtatom,
Æstir a²swÉmym •piwÖqia papta´mei t‚ pÁqsy,
letalÖmia hgqeÉym €jq‚mtoir •kp´sim.”, ΠΙΝΔΑΡΟΣ

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η παραπάνω προμετωπίδα αποτελεί προσκλητήριο για στροφή στα ντόπια. Τα ποιήματα του Ερωτικού Λόγου μιλούν για αγάπη που πληγώνει. Η τραγικότητα της ζωής, η αναζήτηση και η μή πλήρωση, αντιμετωπίζεται αρχικά με δραματικό τόνο και μετά με στωικότητα: “στην πέτρα της υπομονής προσμένουμε το θάμα”. Ο Ερωτικός Λόγος με τη χρονολογία και τον τόπο (Αθήνα, Οχτώβρης ΄29 - Δεκέμβρης ΄30) αφήνει την προοπτική της πολλαπλής ανάγνωσης των ποιημάτων. Έτσι, η Στροφή (1931), με τα κειμενικά και παρακειμενικά της στοιχεία, μας έβαλε σε ένα νέο κλίμα από άποψη μορφής και περιεχομένου.
Η συλλογή, ΣΤΕΡΝΑ (1932, 115 άτιτλοι στίχοι και αφιέρωση), μας εισάγει, τόσο με τον τίτλο όσο και με την προμετωπίδα, στο κλίμα της δεξαμενής, της αναζήτησης και αξιοποίησης όλων των κοιτασμάτων που κρύβει ως φυλακτό ο απλοϊκός άνθρωπος. Η προμετωπίδα, που ακολουθεί, σκύβει στο μεταξύ Βυζαντίου και Αναγέννησης κλίμα, και υποδηλώνει αναζήτηση μεθόδου στη ζωγραφική από το Δ. Θεοτοκόπουλο, που συμπίπτει με την ποιητική αναζήτηση μεθόδου και από το Γ. Σεφέρη (πρώτο κοινό στοιχείο).

“Βρέθηκα στην ανάγκη να βάλω το νοσοκομείο του
Δον Χουάν Ταβέρα με τη μορφή μοντέλου, γιατί όχι μόνο
ερχότανε να σκεπάσει την πύλη του Βισάγκρα, αλλά και
ο θόλος του ανέβαινε με τρόπο που ξεπερνούσε την
πόλη. κι έτσι μια που τό βαλα σα μοντέλο και το με-
τακίνησα από τον τόπο του, μου φαίνεται προτιμότερο
να δείξω την πρόσοψή του παρά τις άλλες του μεριές.
Όσο για τη θέση του μέσα στην πόλη, φαίνεται στο χάρτη.”
ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ

Η αμφισημία του τίτλου ΣΤΕΡΝΑ μας υποδηλώνει το χώρο όπου θα στραφεί αυτή η αναζήτηση, είναι η στέρνα του λαού του, οι ρίζες του. Ο ποιητής στο δοκιμιακό του έργο αποκαλεί το Θεοτοκόπουλο “θαλασσινό” και “φάρο”. Έτσι ανοίγει ένας νέος ποιητικός κύκλος για το Σεφέρη, καθώς αναζητάει, όπως και ο Θεοτοκόπουλος, νέους τρόπους στην ποίησή του. Ο χώρος ευρύνεται σε βάθος, όχι σε πρόσοψη (αντιθετική αντίστιξη με Γκρέκο, ανατροπή της προσδοκίας), γίνεται της ελληνικότητας, γεωγραφικά και πολιτισμικά, η “άγνοια” της Στροφής, γίνεται “γνώση” στη Στέρνα. Η θεματολογία κινείται στον άξονα, ΄αντιδικία ζωής και θανάτου΄ και δίνεται με την ισορροπία και τη δυναμική της μεγάλης σε άξονα ποιητικής άρθρωσης. Ο ποιητής ζητάει απεγνωσμένα να λησμονήσουμε “το κρίμα/ που όλο πληθαίνει κι όλο μας βαραίνει”, “Μαζεύοντας τον πόνο της πληγής μας/ να βγούμε από τον πόνο της πληγής μας”, για να καταλήξει στη λύση της υπομονής και της στέρνας “μια στέρνα που διδάσκει τη σιγή/ μέσα στην πολιτεία τη φλογισμένη” (ποιήματα,σελ. 37, 38, 39).
Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο ποιητικής στο Γ. Σεφέρη αποτελούν τρεις προμετωπίδες, αποσπάσματα αρχαίων τραγωδιών, στη συλλογή, ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΑΣΤΡΩΜΑΤΟΣ, Γ΄. Η συλλογή είναι αφιερωμένη “Στον Κόσμο της Κύπρου, Μνήμη και Αγάπη”, με προμετωπίδα το στίχο, “… Κύπρον, oυ μ΄εθεσπισεν …”, από την Ελένη του Ευριπίδη, που υπάρχει και στο ποίημα Ελένη του Γ. Σεφέρη. Οι προμετωπίδες πληθαίνουν σε αυτή τη συλλογή και μαρτυρούν την αγωνία του ποιητή να πει τόσα πολλά με όλα τα μέσα της τέχνης του.
Στα ποιήματα, Ελένη και Σαλαμίνα, παρατηρούμε ότι το εξωκειμενικό ιστορικό κλίμα είναι ίδιο, 1953 (σύμφωνα με δήλωση του ποιητή η Ελένη γράφτηκε το 1953), ενώ Οι Γάτες του Άϊ-Νικόλα έχουν χρονολογία 1969. Το εξωκειμενικό στοιχείο είναι σημαντικό για την κατανόηση των παρακειμενικών και κειμενικών δεδομένων. (Ο ποιητής επισκέφτηκε την Κύπρο τα έτη: 1953, 1954, 1955 και ασχολήθηκε μαζί της μέχρι το θάνατό του ).
Αναλυτικότερα η προμετωπίδα θέτει ένα στοχασμό γύρω από τον οποίο αναπτύσσεται το ποίημα, σύμφωνα, βέβαια, με τα νέα δεδομένα της ζωής Με την προμετωπίδα ο Γ. Σεφέρης αναπτύσσει ένα επικοινωνιακό κλίμα με τον αναγνώστη του, στήνει το σκηνικό του προσθέτοντας νέα στοιχεία με την τεχνική του συμβόλου και των ενσωματωμένων ΄φωνών΄: “Τ΄αηδόνια δε σ’ αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες” (Κύπρος). Το είδωλο της Ελένης μπορεί να ιδωθεί σε συστοιχία με το στίχο “στα χωρισμένα σώματα και στις ψυχές”, η ξαγριεμένη σκλάβα, η Κύπρος, με τη διεργασία της μνήμης μας πάει στις Τρωάδες. Η έννοια της μοίρας και η τρέλα των θεών είναι στοιχεία συνεκτικότητας με διαφορετική σήμανση μέσα στο νέο κειμενικό περιβάλλον. Οι αναφορές στον Αίαντα, την Αφροδίτη, την Ελένη, την Τροία, το Σκάμαντρο και το δεκάχρονο πόλεμο είναι στοιχεία συνοχής των κειμένων, μόνο που η διαπραγμάτευση του μύθου από το Σεφέρη εμπλουτίζεται με νέα σημαινόμενα: του άνθρώπου/ πραμάτεια, της αναζήτησης της αλήθειας και της δικαιοσύνης, του αδειανού πουκάμισου, της αδικίας: “τ΄ είναι θεός; τι μη θεός; και τι ανάμεσό τους;”.
Η πολλαπλασιαστική πληροφορικότητα του ποιήματος με την προμετωπίδα και την υπόγεια διαλογικότητά του με τους: Ευριπίδη, Στησίχορο και Δάντη αναδεικνύουν τη νευρώδη σχέση των παρακειμενικών με τα κειμενικά και διακειμενικά στοιχεία. Το θέμα της επίδρασης, ανατρεπτικής ή μη, δεν είναι κακό, παρά μόνο αν πρόκειται για μίμηση και σχετικά με αυτό γράφει ο Σεφέρης “όσο πιο εδραία είναι η ιδιοσυγκρασία του καλλιτέχνη, τόσο πιο ανοιχτός είναι στις επιδράσεις, είτε σύγχρονες είτε παραδοσιακές”. Επίσης, ο Harold Bloom προσθέτει ότι “Η ιστορία της γόνιμης ποιητικής επίδρασης είναι παράδοση μετά την Αναγέννηση, […] είναι ανάμνηση προς τα εμπρός”.
Από μια πρώτη συγκριτική ανάγνωση των τριων προμετωπίδων αναδύεται το δράμα του μυθικού και του σύγχρονου Τεύκρου, γιατί και οι δύο έχασαν την πατρική γη. Το βίωμα των δυο παγκοσμίων πολέμων και το σημάδεμα της ψυχής του ποιητή από την απώλεια της πατρίδας, της Σμύρνης, δρα ποιητικά στη μετάπλαση του μύθου. Το μοτίβο του δόλου, για την Ελένη (εκδοχή του Ευριπίδη), συνάπτεται με το σύγχρονο δόλο (συμμάχων και ντόπιων), τόσο για την απώλεια της Μικρασίας (βίωμα του ποιητή), όσο και για το θέμα της Κύπρου, που ο ποιητής το παρακολουθεί καλύτερα ως διπλωμάτης. Όσον αφορά την προμετωπίδα από τον Αγαμέμνονα του Αισχύλου στο ποίημα, Οι ΓΑΤΕΣ Τ΄ ΑΪ ΝΙΚΟΛΑ, διαγράφεται ένα δράμα, ένας αγωνιώδης φόβος, που, αν συσχετιστεί με τη χρονολογία, λειτουργεί προφητικά για την Κυπριακή τραγωδία που ακολούθησε.
Ειδικότερα, το ποίημα, ΣΑΛΑΜΙΝΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΣ, έχει προμετωπίδα από τους Πέρσες του Αισχύλου και χρονολογία 1953:
“ … Sakal¶ma te
t„r mËm latqÁpokir tØmdù
a²t´a stemaclØm. PEQSAI, Woq. 895-7.
Η προμετωπίδα και ο τίτλος μας τοποθετούν ανάμεσα σε δυο Σαλαμίνες, του Αργοσαρωνικού και της Κύπρου. Αυτή η προμετωπίδα έρχεται ως συνέχεια της προηγούμενης με τον Τεύκρο. Μόνο που τώρα μιλά ο Σεφέρης ενσωματώνοντας τους στίχους σε τόπο και χρόνο σύγχρονο, της δικής του Σαλαμίνας στην Κύπρο.
Η μεταπλασμένη διαλογικότητα με τους Πέρσες του Αισχύλου είναι οφθαλμοφανής. Ανιχνεύεται, όμως, μια ανατροπή αρχικά στον τίτλο με τη λαϊκή επιλογή της γενικής “Κύπρος” και στη συνέχεια στο περιεχόμενο, καθώς η τραγωδία πέφτει στις πλάτες των Ελλήνων- όχι των Περσών- και ο μαντατοφόρος τρέχει. Στο ποίημα ανιχνεύονται επιδράσεις από τους Ψαλμούς, το Μακρυγιάννη, τον Αισχύλο και τον αντιπλοίαρχο Hugh Beresford ( έπεσε στη μάχη της Κρήτης και ήταν γνώριμος στον ποιητή από το 1941). Το φάντασμα του Δαρείου μεταπλάθεται στη βαριά φωνή του Μακρυγιάννη, που οι στίχοι του βγαλμένοι από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 συνομιλούν τόσο με τον αγώνα στα Περσικά, όσο και με το σύγχρονο αγώνα για την Κυπριακή Ανεξαρτησία (έναρξη 1955, κυοφορία ήδη από το 1950). Έτσι, η προμετωπίδα λειτουργεί ως ελπίδα ότι θα τιμωρηθούν οι ΄νέοι Πέρσες΄ της άλλης Σαλαμίνας, ίσως από ένα άλλο Μακρυγιάννη (συνομιλία με πεθαμένους).
Η προμετωπίδα στο ποίημα, ΟΙ ΓΑΤΕΣ Τ’ ΑΪ-ΝΙΚΟΛΑ, προέρχεται από την τριλογία του Αισχύλου, ACALELMYM, Woq. 990 994.

“TÁm dù †meu kÉqar Ælyr Èlmyde¶
hq¡mom ùEqimÉor
aÇtod´dajtor šsyhem
hulÁr, oÇ tÁ p„m šwym
•kp´dor v´kom hq‚sor.

Η χρονολογία, 5 Vebqouaq´ou 1969, είναι στοιχείο σημαντικό για το εξωκειμενικό κλίμα και την επίδρασή του στην ψυχολογία του ποιητή. Η προμετωπίδα υποβάλλει σε ένα κλίμα απώλειας κάθε ελπίδας με βηματισμούς αρχαίας τραγωδίας . Ο ποιητής διδάσκει, με τη γλώσσα της ποίησης βέβαια, τη φύση των ανθρωπίνων πραγμάτων: τον αναπόφευκτο φόνο του Αγαμέμνονα, γιατί έχει επιτελέσει ύβριν, και την άφιξη των Ερινύων. Τα σχόλια του ποιητή για τον τίτλο/ τοπωνύμιο με την πολύσημη συνεκβολή πολλών παραδόσεων, λαϊκών και παραδοσιακών, μας βοηθούν στην κατανόηση του ποιήματος, όπως: η γάτα που “κοίταζε κατάματα το θάνατο”, “πέθαινε ο κόσμος και γεννιούνταν φίδια./ Μιλιούνια φίδια τούτο τ΄ακροτήρι”, “ξολόθρεψαν (οι γάτες) τα φίδια μα στο τέλος/ χαθήκανε. δεν άντεξαν τόσο φαρμάκι […] Αιώνες φαρμάκι. γενιές φαρμάκι”. Όλα στο νέο συγκείμενο αποκτούν σύγχρονη προοπτική, επιτείνουν το κλίμα της απελπισίας της προμετωπίδας και συγχρόνως προφητεύουν τον ερχομό του δράματος (αντικειμενική συστοιχία με την προμετωπίδα). Οι Ερινύες (της προμετωπίδας) παραφυλάνε στο σπίτι του νεοελληνικού ΄Αγαμέμνονα΄, καθώς ο παγκόσμιος “τιμονιέρης”, για να παραφράσω τον ποιητή, έφυγε αδιάφορος και η πληγή του 1974 είναι ακόμα ΄αιμάσσουσα΄.
Ιδιαίτερη σημασία στην ποίηση του Σεφέρη έχει και η ενδοποιητική συνομιλία των τίτλων και των προμετωπίδων, όπως στην περίπτωση του Στράτη Θαλασσινού. Η συγκριτική τους μελέτη επιβεβαιώνει την πολύσημη σχέση των παρακειμενικών με τα κειμενικά στοιχεία. Ο Στράτης Θαλασσινός (αντίποδας του ευρωπαίου Μαθιού Πασχάλη) συνδιαλέγεται:

Ι. Ενδοποιητικά με ποιήματα ομότιτλα ή ελαφρώς παραλλαγμένα, όπως: Ο κ. ΣΤΡΑΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΣ, ΠΕΝΤΕ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ κ. ΣΤΡΑΤΗ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΥ, Ο κ. ΣΤΡΑΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΙ ΕΝΑΝ ΑΝΘΡΩΠΟ, Ο ΣΤΡΑΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΑΓΑΠΑΝΘΟΥΣ, Τράνσβααλ,14 Γενάρη ΄42, Ο ΣΤΡΑΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΣ ΣΤΗ ΝΕΚΡΗ ΘΑΛΑΣΣΑ, Ιούλιος ’42.
ΙΙ. Εξωκειμενικά με το αφήγημα/ μυθιστόρημα (;), Έξι νύχτες στην Ακρόπολη (1926-28) και το Το Σεβάχ το Θαλασσινό, από τη Χαλιμά.

Είναι ολοφάνερο ότι ο Στράτης Θαλασσινός, έχει πολλά κοινά σημεία με το Γ. Σεφέρη , αλλά δεν ταυτίζεται μαζί του. Θα έλεγα ότι αποτελεί την άλλη φωνή για την οποία κάνει λόγο ο Σεφέρης στις Μέρες Α΄σ.76-77, ή είναι ένα από τα μόρια της ζωής του, όπως γράφει στις Δοκιμές . Όσον αφορά την επιλογή της λέξης θαλασσινός μπορούμε να βρούμε πυρηνικές σκέψεις στις δοκιμές του, όπου κάνει λόγο για τη θαλασσινή μυθολογία των νέων ποιητών μετά το 1930. Ο Μ.Βίττι , διερευνά τη σχέση θάλασσας-θανάτου ή θάλασσας-γαλήνης-θανάτου στο έργο του Σεφέρη και μαρτυρεί περίπου δεκαεφτά εμφανίσεις του Στράτη του Θαλασσινού. Πέρα από την επιλογή του ονόματος ως οντότητας κατά σύμβαση, παρατηρούμε ότι σε όλα τα ποιήματα του κ. Σ. Θαλασσινού κυριαρχεί το κλίμα της στέρησης, αλλά και η δύναμη της ψυχής, που αρνείται να υποταχθεί και φωνάζει για να αποδείξει την ύπαρξή της. Δύο σημαίνουσες προμετωπίδες συνοδεύουν τα ποιήματα αυτά, που προέρχονται από το έργο του Δ. Σολωμού, Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΗΣ ΖΑΚΥΘΟΣ. Η μία αυτούσια κάτω από τον υπότιτλο, Ο κ. ΣΤΡΑΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΣ, του τρίτου μέρους της συλλογής, ΤΕΤΡΑΔΙΟ ΓΥΜΝΑΣΜΑΤΩΝ και η άλλη παραλλαγμένη στο ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΑΣΤΡΩΜΑΤΟΣ, Β΄, με αφιέρωση στη Μαρώ και την συντομογραφική υπογραφή του, Γ.Σ. :

“Και ετοιμαζότουνα να φωνάξει δυνατά
για να δείξει πως δεν επέθανε.”
Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΗΣ ΖΑΚΥΘΟΣ

“Κάποτε συλλογίζομαι πως τούτα εδώ που γράφω
δεν είναι άλλο παρά εικόνες που κεντούν στο δέρμα
τους φυλακισμένοι ή πελαγίσιοι.” Γ.Σ.

Μελετώντας συγκριτικά τους τίτλους και τις προμετωπίδες, παρατηρούμε ότι ο κ. ΣΤΡΑΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΣ (το κ. = κύριος αφήνει να εννοηθεί ότι πρόκειται για υπαρκτό πρόσωπο και ζωντανό) συνομιλεί με τη Γυναίκα της Ζάκυθος, έμμεσα με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους και με τα πέντε ποιήματα του κ. Σ. Θαλασσινού, στα οποία παρατηρείται επαύξηση της πληροφορικότητας των προμετωπίδων με τα νέα κειμενικά δεδομένα, π.χ. “Η μοίρα μας χυμένο μολύβι”, “Πρόσωπο δεν υπήρχε/ […] ήταν η προσωπίδα”, “ξέρετε [...] προσπαθώ να κρατηθώ από μια φλόγα/ γιατί δεν αλλάζει”. Παιδί: “δεν έβλεπα άλλα όνειρα σαν ήμουν παιδί”. Έφηβος: “ονειρεύτηκα μια παμπάλαιη ελιά να δακρύζει”. Παλικάρι: “θα πεθάνει κι αυτή, πώς θα πεθάνει;”. Άντρας: “Αγαπήσαμε και βρήκαμε τη στάχτη”.
Η συνομιλία των τίτλων και των προμετωπίδων συνεχίζεται σε δυο ακόμα ποιήματα: Ο ΣΤΡΑΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΑΓΑΠΑΝΘΟΥΣ, Τράνσβααλ, 14 Γενάρη ΄42, και Ο ΣΤΡΑΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΣ ΣΤΗ ΝΕΚΡΗ ΘΑΛΑΣΣΑ, Ιούλιος ’42, όπου το δεύτερο μισό- στοιχείο διαφοροποίησης των δυο ποιημάτων- συνδέει τα ποιήματα με το εξωκειμενικό κλίμα, το οποίο μέσα από τη γλώσσα των συμβόλων συγκροτεί ένα τοπίο θανάτου. Το ίδιο κλίμα παρατηρείται και στις προμετωπίδες, άμεσα στην πρώτη και έμμεσα στη δεύτερη. Στη δεύτερη παραλλαγμένη προμετωπίδα η φράση “που κεντούν στο δέρμα οι φυλακισμένοι ή πελαγίσιοι” με τις διεργασίες της μνήμης μπορεί να οδηγήσει στην ταύτιση των εννοιών, φυλακισμένοι - πελαγίσιοι και πελαγίσιοι-θαλασσινοί ως συνώνυμα. Η λέξη θαλασσινοί παραπέμπει στον τίτλο, Στράτης Θαλασσινός, οπότε η πολυσημία των τίτλων, των προμετωπίδων και των κειμενικών στοιχείων εμπλουτίζεται, καθώς συνομιλούν μεταξύ τους, και “είναι πλούτος αυτό το μπόλιασμα” λέει ο ποιητής . Με αυτόν τον τρόπο, η βιωμένη πραγματικότητα του πολέμου μεταπλάθεται σε ποίηση με τα συμβολικά μοτίβα του θανάτου: “ασφοδίλια, παρά δήμον ονείρων” (παρανάγνωση της Οδύσσειας ω12), “Κι οι σύντροφοι μένουν στα παλάτια της Κίρκης […]/ ακριβέ μου Ελπήνωρ! Ηλίθιε, φτωχέ μου Ελπήνωρ!”, “βοηθήστε μας!”.
Συνοψίζοντας, θα ήθελα να τονίσω ότι στην ποίηση του Γ. Σεφέρη μετράει πολύ η δυναμική των λέξεων, που άλλοτε κρύβουν το υπόγειο ρεύμα του ανθρώπινου πόνου, της μοίρας, και άλλοτε μιλούν με παραβολές για τους “ήρωες” που “προχωρούν στα σκοτεινά”, για “δόλο και απάτη”, αλλά και για τον άνθρωπο: “Εύκολα τρίβεται ο άνθρωπος μες στους πολέμους. ο άνθρωπος είναι μαλακός, ένα δεμάτι χόρτο.”.
Η ποίηση του Γ. Σεφέρη είναι μια ποίηση για και με τον άνθρωπο, ενταγμένο στην εποχή του, με τα πάθη και τα παθήματά του.
Μέσα από αυτή τη διαδρομή σε κείμενο και παρακείμενο, κάποτε και σε μετακείμενο (σχόλια του ποιητή) προσπάθησα να ταξιδέψω μαζί με όλο το ποίημα, ως ενότητα, με σκοπό να φωτιστεί το ποίημα με όλη τη ΄σκευή του΄. Είναι βέβαιο ότι η προσέγγιση αυτή μας αφήνει ΄εν πλω΄, καθώς το πλούσιο υλικό των προμετωπίδων περιμένει να ερμηνευτεί επαρκώς στα πλαίσια μιας διδακτορικής διατριβής. Τελειώνοντας θα ήθελα να επισημάνω τα εξής σημεία/ συμπεράσματα:

1. Τα παρακειμενικά στοιχεία στο Σεφέρη είναι στοιχεία ποιητικής και πυξίδες ποιητικής πορείας.
2. Οι προμετωπίδες και οι σημαίνουσες χρονολογίες αποκαλύπτουν την “πολιτική φωνή” του Γ. Σεφέρη.
3. Η δημιουργική αξιοποίηση των προμετωπίδων αποκαλύπτει έναν ποιητή που αγωνιά για τον τόπο του και για τον άνθρωπο, ένα ποιητή “του δικαίου λόγου” όπως εύστοχα γράφει ο Πλασκοβίτης .
4. Τέλος, τα διακειμενικά και παρακειμενικά στοιχεία αποδεικνύουν έναν άριστο τεχνίτη του λόγου, καθώς συνομιλούν με υπαρκτούς ανθρώπους και τόπους. Η ζωή συνδιαλέγεται με την ποίηση και η ποίηση με τη ζωή.

Έτσι, ο Γ. Σεφέρης, κληρωτός της εποχής του, την υπηρέτησε δημιουργικά ως καλός συνομιλιτής με άλλους παλιούς και σύγχρονους δημιουργούς, χωρίς να φοβάται τις επιδράσεις, γιατί, όπως λέει και ο Αριστοτέλης στην ποιητική του, “΄Ωστε από μιας απόψεως μεν ημπορεί να ονομαστεί όμοιος με τον Όμηρον μιμητής ο Σοφοκλής, διότι και οι δύο μιμούνται σπουδαίους”.

Τέλος θα ήθελα να κλείσω με στίχους του Σεφέρη, ως υπόσχεση ότι δεν ξεχνάμε “τις αδύναμες ψυχές μςσα στ΄ασφοδίλια”:

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ
ΚΔ΄

Εδώ τελειώνουν τα έργα της θάλασσας, τα έργα της
αγάπης.
Εκείνοι που κάποτε θα ζήσουν εδώ που τελειώνουμε
αν τύχει και μαυρίσει στη μνήμη τους το αίμα και ξε-
χειλίσει
ας μη μας ξεχάσουν, τις αδύναμες ψυχές μέσα στ΄ ασφο-
δίλια,
ας γυρίσουν προς το έρεβος τα κεφάλια των θυμάτων:

Εμείς που τίποτε δεν είχαμε θα τους διδάξουμε τη γαλήνη.

Δεκέμβρης 1933- Δεκέμβρης 1934
Πηγή: http://www.pi-schools.gr