ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ

ΚΕΦ. 39 “ΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ” – ΥΠΕΡΟΧΗ ΑΘΗΝΑΙΩΝ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ: Ενώ στα προηγούμενα κεφ. παρακολουθήσαμε τα γνωρίσματα της αθηναϊκής πολιτείας και των πολιτών της σε περίοδο ειρήνης και ειδικότερα στο προηγούμενο κεφ. τα “ἐν εἰρήνῃ γινόμενα ἀγαθὰ” - “τὴν τέρψιν” - που δοκιμάζουν οι Αθηναίοι με τον “τρόπον” που έχουν οργανώσει τη ζωή τους, τώρα μας εισάγει ο ρήτορας στους “τρόπους” σε καιρό πολέμου.
Το θέμα της απασχόλησης με τον πόλεμο είναι βασικό γιατί: η πολεμική δράση των ελληνικών πόλεων-κρατών ή σαν άμυνα ή σαν επίθεση, αποτελούσε, σύμφωνα με την κυρίαρχη αντίληψη που ξεκινούσε από την ηρωική εποχή, την κορυφαία περίπτωση ανάδειξης στο σύνολό τους των αρετών της πολιτικής κοινότητας.
ΜΟΡΦΗ: Το κεφάλαιο αυτό εγκαινιάζει έναν καινούργιο τρόπο στην εξέταση των στοιχείων της Αθήνας. Ως τώρα η εκτίμηση των στοιχείων αυτών γινόταν απόλυτα, χωρίς ρητή συσχέτιση με τα στοιχεία μιας άλλης πολιτείας (π.χ. (37,1) “χρώμεθα πολιτείᾳ”, 2 “ἐλευθέρως πολιτεύομεν”, 3 “οὐ παρανομοῦμεν”, 38 “ἀναπαύλας ἐπορισάμεθα”) και μόνο στην αρνητική κατηγόρηση ένιωθε κανείς πού και πού κρυφό τον υπαινιγμό για την αντίπαλη πόλη


(37,1) “οὐδ’ αὖ κατὰ πενίαν…κεκώλυται”, 2 “οὐ δι’ ὀργῆς τὸν πέλας ἔχοντες”). Η έκθεση της αθηναϊκής πολιτείας δεν χρειάστηκε να στηριχτεί τόσο στην αντίθεση: Αθήνα-Σπάρτη. Στο νέο όμως κεφάλαιο με την πρώτη φράση, την πρώτη κιόλας λέξη, δείχνεται ότι η εξέταση των πολεμικών θα γίνει με ξεχωριστό τρόπο: Στη θέση μιας απόλυτης κατηγόρησης μπαίνει η σύγκριση.

Θεμιτή και επιβεβλημένη η σύγκριση για τους εξής λόγους:

(α) Οι πολεμικές μελέτες των Αθηναίων για να εκτιμηθούν σωστά πρέπει να έρθουν σε ρητή αντίθεση με τις μελέτες των Λακεδαιμονίων.
(β) Αν οι πολιτείες ξεχωρίζουν σε κάθε τους έκφραση, όμως πολύ πιο χαρακτηριστικά ξεχωρίζουν στον πόλεμο, μιαν από τις σημαντικές αν όχι την πιο σημαντική για τον αρχαίο εκδήλωση της κοινωνικής ζωής.
(γ) Βρισκόμαστε σε ώρες πολέμου και ο Επιτάφιος λέγεται πάνω στους νεκρούς του πολέμου αυτού.
(δ) Ένας στάθηκε ο μεγάλος αντίμαχος κι αυτόν νιώθει ο Θ. πως πρέπει εδώ να τον αναφέρει.
(ε) Ακόμη για να μην αφήσει να πλανιέται μια αόριστη αντίθεση, όπως σε άλλα κεφάλαια, να θυμηθεί ό,τι ιδιάζει αποκλειστικά στην πολεμική μελέτη του αντιπάλου αυτού (ξενηλασίες κλπ.)

ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΠΕΡΙΚΛΗ

(1ος) Ο Περικλής είχε χρέος να κρατήσει το φρόνημα των συμπολιτών του σφριγηλό και ακμαίο.
(2ος) Έπρεπε εξάλλου να καλλιεργήσει στην ψυχή τους την ελπίδα για την επίτευξη της τελικής νίκης.
(3ος) Την εποχή εκείνη που εκφωνείται ο επιτάφιος αρχίζει αναπόφευκτα να καλλιεργείται ένα αντιπολεμικό πνεύμα, πράγμα που έπρεπε να αποτραπεί γιατί συμβάλλει κατά κανόνα σε ηττοπάθεια.
(4ος) Να ανταποκριθεί στις ανάγκες του επιτάφιου λόγου, που απαιτεί να δίνεται έμφαση στη στρατιωτική υπεροχή.
(5ος) Να προκαλέσει το θαυμασμό των συμπολιτών του για την πόλη τους και να τους προξενήσει αισθήματα εθνικής περηφάνιας για τον τρόπο ζωής τους.

Διαφορές Αθήνας – Σπάρτης στην πολεμική εκπαίδευση και στο εκπαιδευτικό σύστημα

(α) Οι Αθηναίοι αφήνουν την πόλη τους ανοιχτή σε όλους και δεν εφαρμόζουν το μέτρο της “ξενηλασίας”. Είναι γεγονός ότι στην Αθήνα συνέρεαν ελεύθερα άνθρωποι από κάθε γωνιά του Ελληνισμού, κυρίως φιλόσοφοι, ρήτορες, επιστήμονες αλλά και έμποροι ή γενικά ανήσυχα άτομα που έβλεπαν πως η Αθήνα είναι ο ιδανικός χώρος για να αναπτύξουν τις δραστηριότητές τους. Ο Περικλής αφήνει να εννοηθεί ότι ο λόγος που οι Σπαρτιάτες επέβαλαν τις απελάσεις των ξένων ήταν η επιθυμία τους να μην αφήσουν κανένα εχθρό να μάθει ή να δει τα καλά του πολιτεύματός τους, που θα μπορούσαν να τον ωφελήσουν. Η άποψη πάντως των Σπαρτιατών είναι διαφορετική από την ερμηνεία του Περικλή για τις “ξενηλασίες”. Με το θεσμό αυτό οι Σπαρτιάτες ήθελαν να προστατέψουν τα ήθη και το πολίτευμα της Σπάρτης από τη διαφθορά, την εισβολή νέων αντιλήψεων και τις κακές επιδράσεις των ξένων.
(β) Είδος πολεμικής αρετής.
Οι Αθηναίοι στηρίζονται στην προσωπική τους ευψυχία την ώρα της μάχης• οι Σπαρτιάτες στηρίζονται στη στρατιωτική προετοιμασία και τα τεχνάσματα. Το επιχείρημα αυτό του Περικλή ουσιαστικά δικαιολογεί γιατί δε χρειάζεται να εφαρμόζουν τις ξενηλασίες οι Αθηναίοι. Οι ξενηλασίες, η παρασκευή και οι απάτες αποτελούν δείγμα της αδυναμίας των Σπαρτιατών. Η συνεχής στρατιωτική προετοιμασία των Σπαρτιατών, η προσαρμογή της ζωής τους στις στρατιωτικές ανάγκες και ο μονομερής προσανατολισμός τους προς την πολεμική αρετή, που θα τους εξασφαλίζει τη νίκη στις μάχες, βρίσκονται σε μεγάλη αντίθεση με την εσωτερική ορμή της αθηναϊκής ευψυχίας. Η ευψυχία του Αθηναίου δεν επιβάλλεται με νόμους, δεν απαιτεί καμιά προετοιμασία πολεμική• πηγάζει από τη συνειδητή θέληση του Αθηναίου να υπερασπίσει την πατρίδα του και από το υψηλό φρόνημα που του εμπνέουν τα ιδεώδη της πόλης του, το πολίτευμα και οι δημοκρατικοί τρόποι ζωής (=πηγές ευψυχίας). Γι’ αυτό οι Αθηναίοι δε χρειάζονται τα πολεμικά τεχνάσματα, την άσκηση της κρυπτείας (μέσο εξόντωσης των πιο επικίνδυνων αντιπάλων που ήταν υποταγμένοι στους Σπαρτιάτες), τα “κλέμματα” και την παραπλάνηση του εχθρού.
(γ) Εκπαιδευτικό σύστημα για ανατροφή νέων – προετοιμασία τους για τον πόλεμο.
Οι Σπαρτιάτες επιδιώκουν να γίνουν ανδρείοι με επίπονες ασκήσεις από την παιδική τους ακόμη ηλικία. Η πόλη τους μοιάζει μ’ ένα απέραντο στρατόπεδο• βασικό της μέλημα είναι να σκληραγωγήσει τους πολίτες και να τους κάνει καλούς στρατιώτες. Τα ιδανικά (πειθαρχία, υπακοή, πατριωτισμός) που ήθελαν να εμφυσήσουν στους νέους επέβαλλαν τη σκληραγώγηση του Σπαρτιάτη. Γι’ αυτό και η ζωή του ήταν σκληρή και λιτή, σχεδόν ασκητική, χωρίς ανέσεις και απολαύσεις.
Αντίθετα, η Αθήνα με το εκπαιδευτικό σύστημα που ακολουθεί δεν αναγκάζει τον πολίτη να ζει με στερήσεις και εξουθενωτικές ασκήσεις ούτε κάτω από το συνεχή φόβο ενός μελλοντικού κακού. Οι Αθηναίοι χαίρονταν τα αγαθά που τους πρόσφερε η πολιτεία και απολάμβαναν τις ανέσεις της ζωής. Ο Περικλής σ’ αυτό ακριβώς το σημείο εντοπίζει τη διαφορά. Σε μια εποχή που είναι δύσκολο να υποστηρίξει πως οι Σπαρτιάτες δεν είναι ανδρείοι, προτιμά να τονίσει τη διαφορά σε ένα άλλο επίπεδο• η φράση του “οὐδὲν ἧσσον ἐπί τοὺς κινδύνους ἰσοπαλεῖς χωροῦμεν” δείχνει ουσιαστικά την υπεροχή της Αθήνας, αφού με άνετη ζωή, “ἀνειμένως διαιτώμενοι” και χωρίς να κουράζονται προκαταβολικά “μὴ προκάμνειν”, οι Αθηναίοι δείχνουν την ίδια ανδρεία με τους Σπαρτιάτες, που καταναλώνουν τη ζωή τους σε στρατιωτικές ασκήσεις. Η τρυφηλή ζωή δεν κάνει τον Αθηναίο λιγότερο ανδρείο.

Αντινομίες που πραγματώνει ο Αθηναίος πολίτης “ανειμένη δίαιτα – ανδρεία – ανεγνοιασιά(ελευθερία) – τόλμη.”

Απέναντι στη μονομερή σπαρτιατική αγωγή ο Περικλής αντιπαραθέτει την πολύπλευρη αθηναϊκή αγωγή. Ο Αθηναίος απολαμβάνει τα υλικά και πνευματικά αγαθά που του παρέχει η ζωή αλλά είναι συγχρόνως έτοιμος να διακινδυνεύσει τη ζωή του στην ώρα του κινδύνου. Γνωρίζοντας την ομορφιά της ζωής παλεύει να την κρατήσει ελεύθερη. Η “αρετή του” είναι της ψυχής παρακέλευσμα και όχι των “νόμων” πρόσταγμα. Γι’ αυτό και είναι ανώτερη και ως τέτοια γεννά τα θαυμασμό. Η ευψυχία δεν επιβάλλεται στους μαχητές αλλά επιβάλλεται στην ψυχή τους. Η ανδρεία τους είναι αυτόβουλη και συνειδητή. Η παιδεία τους στηρίζεται στην ελευθερία, στη χαρά και στην αισιόδοξη θεώρηση της ζωής. Ως τέτοια έχει διδάξει ότι αξίζει ν’ αγωνίζονται γι’ αυτή με απαράμιλλη γενναιότητα στο πεδίο της μάχης. Ο καταναγκασμός της αυστηρότητας της δωρικής νομοθεσίας δεν ταιριάζει στο αθηναϊκό ήθος. Το υψηλό φρόνημα του ελεύθερου ανθρώπου, με τη συστηματική, σιωπηλή και βαθιά εσωτερική διεργασία μέσω των θεσμών, συντελεί όπως ισχυρίζεται ο Θ. να ξεπηδά την ώρα της πολεμικής αναμέτρησης μια ευψυχία, ισάξια με την ευψυχία των Σπαρτιατών που θυσιάζουν κάθε χαρά της ζωής για να την προετοιμάζουν.