ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ

Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί ομιλία της Χρ. Αργυροπούλου, που πραγματοποιήθηκε στην Πάτρα στις 31 Ιανουαρίου 2010 στην εκδήλωση της κοπής της πίτας του Συνδέσμου Φιλολόγων Πατρών και είναι δημοσιευμένο στο ηλεκτρονικό περιοδικό λογοτεχνίας Διαπολιτισμός
Εισαγωγικά. Γιάννης Ρίτσος
Ο Γιάννης Ρίτσος είναι ένας πολυγραφότατος ποιητής, είναι κατ΄ εξοχήν πολιτικός,
κοινωνικός ή στρατευμένος ποιητής, καθώς το έργο του έχει άμεση σχέση με τη ζωή
και την ιστορία είτε ως ύμνος για τους αγωνιστές, είτε ως προτροπή στον αγώνα είτε
ως προσωπική κατάθεση. Η ποίησή του έχει μεγάλο εύρος, καθώς είναι επικός,
λυρικός, ρεαλιστικός και άμεσος, δραματικός έως τραγικός ποιητής με επίκεντρο τον
άνθρωπο και την αξιοπρέπειά του, την ελευθερία, την κοινωνική δικαιοσύνη.
Στην ποιητική του αξιοποιεί ποικίλους εκφραστικούς τρόπους, όπως είναι ο
δημοτικός στίχος, ο ελεύθερος στίχος, οι υπερρεαλιστικές εικόνες και τα σύμβολα.
Στο έργο του λέξεις λεγόμενες αντιποιητικές γίνονται ποιητικές για να αποδώσουν τη
σκληρότητα των βιωμάτων του στις αλλεπάλληλες εξορίες, γιατί ο Ρίτσος ζει
ποιητικά και αγωνιστικά. Αφομοιώνει τον πολιτισμό μας αρχαίο, βυζαντινό, λαϊκό
και σύγχρονο και τον εντάσσει στο έργο του ως διαχρονικές αξίες της ζωής,

5. ΜΝΗΜΟΣΥΝΟ
Στη μια γωνιά στέκει ο παππούς, στην άλλη δέκα εγγόνια
και στο τραπέζι εννιά κεριά μπηγμένα στο καρβέλι.
Μάνες τραβάνε τα μαλλιά και τα παιδιά σωπαίνουν
κι απ΄το φεγγίτη η Λευτεριά τηρά κι αναστενάζει.
(Δεκαοχτώ Λιανοτράγουδα της Πικρής Πατρίδας,
Κέδρος 1973, ποίημα με αρίθμηση 5.)
Ο Ρίτσος στην ποίησή του εγκιβωτίζει ήθη και έθιμα, εκκλησιές και θρησκευτικά
σύμβολα όχι ως ομολογία πίστης, αλλά ως αξίες και ιδέες που εγγράφονται στο έργο
του ως στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού. Βέβαια, ο Ρίτσος δε χρωστάει τη φήμη
του στην πολιτική του ιστορία, αλλά στην καθαρή ποιητική του αξία, είναι ένας
Μαλλαρμέ και πιο μεγάλος κι απ’ τον Μαλλαρμέ, όπως εύστοχα επισημαίνει στο
Γιώργο Πηλιχό ο γάλλος Antoine Vitez (η Λέξη, τεύχος 201, σελ.331), σκηνοθέτης
θεάτρου διεθνούς φήμης. Οι τίτλοι των ποιημάτων του είναι αποκαλυπτικοί, καθώς
συνομιλούν με την ιστορία, που από βίωμα ατομικό και συλλογικό γίνεται ποιητικός
λόγος, που εμπεριέχει αξίες και βιώματα με πανανθρώπινη εμβέλεια και συγκινεί
κάθε άνθρωπο ανεξάρτητα από φύλο, φυλή και εθνικότητα, π.χ. Ρωμιοσύνη,
Επιτάφιος, Αποχαιρετισμός στον Γρηγόρη Αυξεντίου, Γκραγάντα (1972) κ.ά.
Στα πρώτα του ποιήματα ανιχνεύονται επιδράσεις τόσο από το νεοσυμβολισμό και το
νεορομαντισμό όσο και από τον Καρυωτάκη (Τρακτέρ 1934, Πυραμίδες 1935). Με
τον Επιτάφιο, 1936, γραμμένο σε ίαμβο 15/σύλλαβο ο Ρίτσος στρέφεται καθαρά από
το υποκειμενικό στο ιστορικό και κοινωνικό στοιχείο. Ο Επιτάφιος είναι ύμνος στον
νέο που σκοτώθηκε στην απεργία του 1936 στη Θεσσαλονίκη, πηγή έμπνευσης του
ποιητή. Στο ποίημα ο ηρωισμός, ο αγώνας, οι σύντροφοι και η μάνα είναι κειμενικά
στοιχεία, η απεργία είναι εξωκειμενικό, π.χ.
«Γιέ μου, στ΄ αδέρφια σου τραβώ και σμίγω την οργή μου,/ σου πήρα το
ντουφέκι σου· κοιμήσου, εσύ, πουλί μου» (Επιτάφιος, 1974, σελ.26)
Τα υπαινικτικό και συμβολικό στοιχείο διαπερνά τα έργα που γράφτηκαν σε
δύσκολους καιρούς, στη δικτατορία του Μεταξά, Το τραγούδι της αδελφής μου και
Εαρινή Συμφωνία, π.χ.
«Δε βλέπεις;
Καθώς απομακρύνεται η άνοιξη
πίσω της έρχεται η νέα μας άνοιξη.
Καλοί μου ανθρώποι
πώς μπορείτε
να σκύβετε ακόμη;
Πώς μπορείτε
να μη χαμογελάτε;»
(Εαρινή Συμφωνία, Κέδρος, 1986, σελ. 52)
Στη Ρωμιοσύνη (1945-47), όπως αποκαλύπτει ο τίτλος ο ποιητής υμνεί τη δύναμη
του Ρωμιού, του Έλληνα, σε όλη την Οικουμένη. Ο Ρίτσος γίνεται καθολικός και
παγκόσμιος ποιητής. Η ποιητική τέχνη του Γιάννη Ρίτσου με αναβαθμούς πάει
από τον ύμνο του τόπου ως τοπίου, των δέντρων και γενικά της φύσης (ελιές,
ήλιος, ουρανός, θάλασσα) στον άνθρωπο και στην ιστορία του, στον εμφύλιο και
στο φρικτό βίωμα. Ακούγονται ονόματα σύμβολα και λέξεις που παραπέμπουν σε
εξωκειμενικά συμφραζόμενα, π.χ. Οδυσσέας, Διγενής, αγώνας, αδερφός, κανόνια,
πόλεμος, σφαίρες, πιστό σκυλί αμίλητο, αμίλητο πηγάδι, στρατιωτικά κουμπιά
κ.ά. Πολλά κειμενικά στοιχεία συνδηλώνουν ή δηλώνουν άμεσα τη σχέση της
συλλογής με την ιστορία.
Ο Αποχαιρετισμός με υπότιτλο, Οι τελευταίες ώρες του Γρηγόρη Αυξεντίου μες στη
φλεγόμενη σπηλιά, κειμενικά και εξωκειμενικά, αναφέρεται στον αγώνα της
Κύπρου για ανεξαρτησία με επίκεντρο τον ήρωα Γρ. Αυξεντίου και τις τελευταίες
ώρες του, π.χ. «Τη λευτεριά το λοιπόν ο καθένας μας τήνε χρωστάει σ΄ όλους»
(Αποχαιρετισμός, 1976, σελ. 29).
Αντιπροσωπευτικά είναι και τα αρχαιόθεμα ποιήματα της Τέταρτης Διάστασης,
έργο πολυεδρικό, όπου συνυπάρχει το μυθικό με το ιστορικό στοιχείο, που με την
ποιητική τέχνη του Ρίτσου γίνεται υπερ-ιστορικό. Στην Τέταρτη Διάσταση
εμπεριέχεται και η ανθολογημένη στη Θεωρητική Κατεύθυνση Σονάτα του
σεληνόφωτος (1956), που τιμήθηκε με το Α΄ Βραβείο Ποίησης.
Ακολουθούν πολλά έργα (Ο τοίχος μέσα στον καθρέφτη, Κικλίδωμα, Χάρτινα,
Γραφή τυφλού, Μονόχορδα, Γίγνεσθαι, Γκραγκάντα) σε ύφος καθημερινό, όπου
καταθέτει βιώματα και ιστορικά γεγονότα του καιρού του.
Ο σχολικός Γιάννης Ρίτσος
Το έργο του Γιάννη Ρίτσου μπορούμε να το μελετήσουμε από πολλές οπτικές, π.χ.
αισθητικές, θεωρία της λογοτεχνίας, συνομιλία της ποίησής του με την ιστορία,
με την κοινωνική επανάσταση, με την αρχαιότητα, με την ελληνικότητα ως τοπίο,
ως ήθη, έθιμα και ως αξίες που εγγράφονται στο έργο του κ.ά.
Σχετικά με την ανθολογημένη ποίηση του Ρίτσου, που ανθολογείται και στις τρεις
τάξεις του γυμνασίου, στη Β΄ λυκείου και με ολόκληρο έργο τη Σονάτα του
Σεληνόφωτος στη Θεωρητική Κατεύθυνση μπορούμε να το μελετήσουμε με
εναλλακτικές διδακτικές πρακτικές ως εξής:
1. Μελέτη της ανθολογημένης ποίησης του Γιάννη Ρίτσου με ένταξη του μέρους
στο όλον (Ρωμιοσύνη, Ο τόπος μας, Ανυπόταχτη πολιτεία, Αυτόπτης μάρτυρας).
2. Μελέτη στον άξονα: Συνομιλία λογοτεχνίας και ιστορίας.
3. Μελέτη σε ομάδες με συνεξέταση και άλλων δημιουργών στον άξονα: Βιώματα
από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σε έργα ποιητικά και πεζά: Γιάννης Ρίτσος
Ρωμιοσύνη, Οδυσσέας Ελύτης «Στα χτήματα βαδίσαμε όλη μέρα…», «Τα πάθη,
άσμα η΄», Το Άξιον εστί , Άγγελος Τερζάκης Απρίλης και Γιάννης Μπεράτης Το
πλατύ ποτάμι.
Διδακτική μεθοδολογία
Το τρίπτυχο ανάγνωση -απόλαυση- κατανόηση με συνδυασμό μεθόδων και
πρακτικών (ερμηνευτική, διαλογική, κειμενοκεντρική ατομική ή σε ομάδες με τη
μέθοδο project, σημειωτική) και με δραστηριότητες συνθετικές, ατομικές ή σε μικρές
ομάδες με τη μέθοδο project είναι απαραίτητα στοιχεία διδακτικής πρακτικής. Σε
κάθε διδακτική πράξη, που μοιάζει με μικρό δρώμενο, υπάρχουν στόχοι και
επιδιωκόμενα αποτελέσματα, όπως είναι:
-η ουσιαστική επικοινωνία του μαθητή με το λογοτεχνικό κείμενο σε μορφή και
περιεχόμενο,
-η καλλιέργεια δεξιοτήτων (αναγνωστικές, γλωσσικές, αισθητικές, κοινωνικές),
-η προετοιμασία του μαθητή για τη δική του κριτική ανάγνωση κ.ά.
Η διδακτική μας πορεία οφείλει να κινείται στον άξονα: όλον-μέρος-όλον, με
διερεύνηση κειμενοκεντρική γλωσσική και αισθητική, διότι η λογοτεχνία είναι ένα
ταξίδι προς και με το κείμενο, ένα ταξίδι πνευματικής εγρήγορσης, περιπέτειας και
εσωτερικής ευαισθησίας. Στη διδακτική πρακτική μας ερμηνεύουμε τα κείμενα ως
κείμενα με τις δικές τους αλήθειες και τη δυναμική τους σεβόμενοι τα είδη και τις
ιδιαιτερότητές τους και βοηθώντας τους μαθητές μας να μάθουν πώς να τα
αποκωδικοποιούν και σεβόμενοι ό,τι η έρευνα καταδεικνύει ως ανάγκη τους.
Δηλαδή, σε Έρευνα Πανελλαδική (27,500 ερωτηματολόγια μαθητών και
εκπαιδευτικών, Χρ. Αργυροπούλου-Αν. Πατούνα- Ευαγγ. Βαρέση) καταγράφεται ότι:
1. Είναι απαραίτητη η διδασκαλία ολόκληρου λογοτεχνικού έργου (69% μαθητές και
46% καθηγητές), που, ενώ στο δημοτικό διαβάζουν οι μαθητές, σταδιακά σταματούν
στο γυμνάσιο και λύκειο.
2. Θεωρούν απαραίτητη την αξιοποίηση της τεχνολογίας σε μεγάλο ποσοστό (63%),
αλλά φαίνεται από την έρευνα ότι το αίτημα αυτό υιοθετείται πολύ λίγο (34%).
3. Ζητούν το λογοτεχνικό εργαστήρι ως χώρο γλώσσας, πολιτισμού και λογοτεχνικής
ανάγνωσης (87% καθηγητές και 75% μαθητές). Ας σημειωθεί ότι ως εργαστήρι του
φιλολόγου το έχει ζητήσει η ΠΕΦ από ΥΠΕΠΘ από το 2007.
Ενδεικτικές διδακτικές προτάσεις:
Ι. Γυμνάσιο. Μελέτη των ανθολογημένων έργων του Ρίτσου στους άξονες:
α) Ιστορικό βίωμα και ποιητική στη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου.
β) Εικονοποιϊα και παρουσία της φύσης στη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου,
γ) Αφηγητής και αναγνώστης, μια διαλεκτική σχέση στην ποίηση του Ρίτσου.
ΙΙ. Β΄ Λυκείου. Και εδώ η διδακτική μας πρακτική μπορεί να γίνει με
εναλλακτικούς τρόπους σε άξονες ή σε θέματα με μεγαλύτερες από το γυμνάσιο
απαιτήσεις, όπως:
1. Συνομιλία λογοτεχνίας και ιστορίας στην ανθολογημένη ποίηση του Ρίτσου με
ένταξη του μέρους στο όλον (Ρωμιοσύνη, Ο τόπος μας, Ανυπόταχτη πολιτεία,
Αυτόπτης μάρτυρας).
2. Συνομιλία λογοτεχνίας και ιστορίας στην ανθολογημένη ποίηση του Ρίτσου και
του Ελύτη.
3. Μελέτη ομαδοσυνεργατική στον άξονα: Βιώματα από τον Β΄ Παγκόσμιο
Πόλεμο σε έργα ποιητικά και πεζά: Ρωμιοσύνη του Ρίτσου, «Στα χτήματα
βαδίσαμε όλη μέρα…», «Τα πάθη, άσμα η΄», Άξιον εστί του Οδυσσέα Ελύτη,
Απρίλης του Άγγελου Τερζάκη και Το πλατύ ποτάμι του Γ. Μπεράτη.
Χρονοδιάγραμμα. Ο χρόνος μπορεί καθοριστεί σε συνεργασία του καθηγητή με τους
μαθητές, καθώς όλα εξαρτώνται από το μέγεθος και τη δυσκολία των προς μελέτη
κειμένων.
Ι. Γυμνάσιο. Ο Σχολικός Γιάννης Ρίτσος
Α΄ τάξη. Εδώ ανθολογούνται τα ποιήματα: «Τζιτζίκια στήσαν το χορό» και «Το
πρωινό άστρο». Πρόκειται για ποιήματα με τρυφερά συναισθήματα, τόσο του
πατέρα, όσο και ενός μεγάλου ποιητή που γνωρίζει να γράφει και για μικρά
παιδιά. Και τα δυο ποιήματα έχουν υπέροχες εικόνες από την ελληνική φύση έτσι
όπως φιλτράρονται στη συνείδηση του ποιητή. Εικόνες, αξίες και γλώσσα
συζητιούνται στην τάξη.
Στο «Το πρωινό άστρο» εντοπίζεται η λειτουργία της επανάληψης, οι εικόνες,
παρουσιάζονται ο αφηγητής μέσα από το λόγο και τα συναισθήματά του, αλλά
και τα άλλα πρόσωπα του ποιήματος.
Εργασίες. Μπορεί να δοθεί ως εργασία η σύγκριση με το ποίημα του Ελύτη
«Κάτω στης Μαργαρίτας το αλωνάκι» ή να ζητηθεί να ζωγραφίσουν κάποιες
εικόνες ή να γράψουν το δικό τους πρωτόλειο οι μαθητές.
Επίσης, αφού διαβάσουν από την Ιστορία της ΝΕ Λογοτεχνίας για τον ποιητή τον
παρουσιάζουν με το δικό τους λόγο είτε ως συνέντευξη είτε ως μικρό άρθρο
(κειμενικά είδη).
Β΄ τάξη γυμνασίου. Στην τάξη αυτή ανθολογείται το ποίημα με τίτλο,
«Ερημωμένα χωριά», ενταγμένο στην ενότητα Εθνική Ζωή. Ο τίτλος, η ενότητα
και το εισαγωγικό σημείωμα τοποθετούν το έργο στο ιστορικό και κοινωνικό του
πλαίσιο, οπότε γίνεται εύκολα κατανοητό το ποίημα.
Οι μαθητές μπορούν να εργαστούν σε μικρές ομάδες ανά δύο θρανία ή ανά
πτέρυγα σε δοσμένους άξονες, π.χ.
• μια ομάδα καταγράφει τις εικόνες και τις σχολιάζει,
• άλλη εντοπίζει την ταυτότητα της ποιητικής αφήγησης (τόπος, χρόνος,
πρόσωπα, γεγονός),
• άλλη επεξεργάζεται τις αξίες και στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού,
• άλλη σχολιάζει τον τίτλο του ποιήματος, της συλλογής Τελευταία π(ρο)
α(νθρώπου) εκατονταετία και στίχους με κοινωνικό στίγμα, π.χ. «θα
ξανάρθουμε-είπαν. Και δίχως πόδια θα ξανάρ-/θουμε. Τρίζαν οι αραποσιτιές/
παράξενα σα να μας σκίζαν τα χαρτιά με τα πατριωτι- /κά τραγούδια μας./ σα
να μας σκίζαν τις σημαίες μας /[…]/ σ΄ ένα βομβαρδισμένο σπίτι […]/ Να
κρύψουμε τούτο το/ φως/ μη μας το πάρουνε κι αυτό-πού να το κρύψουμε; -/
είπε».
• Άλλη ασχολείται με τη γλώσσα και τα γλωσσικά τεχνάσματα του ποιητή,
καθώς και με την εξωτερική εμφάνιση του ποιήματος, το οποίο με κειμενικά
δεδομένα χαρακτηρίζει παραδοσιακό ή μοντέρνο κ.ά.
Αφού το μελετήσουν σιωπηρά, ακολουθεί η ανακοίνωση κάθε ομάδας ή πτέρυγας
και γίνεται συζήτηση με όλη την τάξη.
Επίσης, μπορεί να δοθεί μια διαθεματική εργασία όπου οι μαθητές σε μικρές
ομάδες εργάζονται με τη μέθοδο project σε έναν από τους άξονες όπως:
Ο Ρίτσος και το έργο του.
• Ένταξη του μέρους στο όλον, στη συλλογή Τελευταία π(ρο) α(νθρώπου)
εκατονταετία, την οποία παρουσιάζουν στην τάξη.
• Ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα με τα οποία συνομιλεί η ποίηση του Ρίτσου.
• Έκθεση με έργα του Ρίτσου, αποκόμματα εφημερίδων, CD, ζωγραφικά έργα
του.
• Καταγραφή βιωμάτων από ανθρώπους που έζησαν τα αναφερόμενα ιστορικά
γεγονότα κ.ά.
Γ΄ τάξη. Εδώ έχουν ανθολογηθεί τα ποιήματα «Αρχαίο Θέατρο», συλλογή
Μαρτυρίες Α΄ και Ρωμιοσύνη (απόσπασμα από την ομώνυμη συλλογή).
Το πρώτο ποίημα μπορεί να διδαχθεί κειμενοκεντρικά-σημειωτικά, με τη
σημειωτική, δηλαδή, κάποιων λέξεων και φράσεων και με τη συμμετοχή όλων
των μαθητών χωρισμένων σε μικρές ομάδες ανά δύο θρανία. Συζητιούνται οι
εικόνες των ποιημάτων ή τα κύρια στοιχεία της ποιητικής αφήγησης, όπως είναι:
ο τόπος, ο χώρος-σκηνικό, το εξέχον ποιητικό πρόσωπο, π.χ. «νέος Έλληνας
αυτός», η δράση του και η ομοιότητά του με εκείνους, «όπως εκείνοι», δηλαδή
οι παλιοί και ξεχωριστοί Έλληνες.
Αναζητείται η ποιητικότητα μέσα από την ηχώ «η ελληνική ηχώ που δε μιμείται
ούτε επαναλαμβάνει/ μα συνεχίζει απλώς […]/ την αιώνια ιαχή του διθυράμβου»
με τη μεταφορική συνδήλωση. Επίσης, σχολιάζονται οι παρενθετικοί στίχοι ως
νόημα και ποιητική, καθώς εμπεριέχουν την άμεση φωνή του ποιητή.
Ακόμα μπορεί να ζητηθεί από μια ομάδα μαθητών να παρουσιάσει το βιβλίο
Τέταρτη Διάσταση με τους τίτλους από τα αρχαιόθεμα έργα. Ακολουθεί η
διαθεματική εργασία του βιβλίου ή όποια επιλέξουν μαθητές και καθηγητής.
Το άλλο ανθολογημένο απόσπασμα από τη συλλογή Ρωμιοσύνη μπορεί να
μελετηθεί με δοσμένες ερωτήσεις για να συζητηθούν:
• Ο τίτλος, η γλώσσα, οι απλές και οι υπερρεαλιστικές εικόνες, οι συνειρμικές
σχέσεις, η εξωτερική οπτική του ποιήματος και η συνομιλία του με την
παράδοση: το δημοτικό τραγούδι, το Σολωμό και τον Όμηρο.
• Στοιχεία αφηγηματολογίας με βάση το κείμενο (τόπος, χρόνος, συνεικόνες
κ.ά.), καθώς, ο Ρίτσος ως παντογνώστης αφηγητής φωτίζει τοπία, ανθρώπους
και καταστάσεις, δίνει ενδοκειμενικά το χρόνο: «Κάθε που βραδιάζει» και τον
τόπο (ανοιχτό των βουνών και της ερήμωσης) με το γέρο πλάτανο και την
καμπάνα, που θυμίζει δημοτική ποίηση και αγκαλιάζει όλη την Ελλάδα. Πολύ
ξεχωριστές είναι οι συνεικόνες του από τα ελληνικά τοπία ως λαϊκή
ζωγραφική, η άμεση ποιητική του γλώσσα σε ύφος προφορικού λόγου κ.ά.,
στοιχεία που συζητιούνται στην τάξη.
• Επισημαίνονται και σχολιάζονται βιώματα και αξίες, όπως το πορτρέτο της
Παναγιάς ως γυναίκας χωριάτισσας, η προβατίνα ως αιώνια μάνα, η μάνα με
τα σφαγμένα παιδιά της, η φτώχια και ο χαρακτηρισμός του ποιητική ως
ποιητή της εργατιάς και του κοινωνικού οράματος, π.χ.
«Απάνω στο τραπέζι το ψωμί κι η ελιά
μες στην κληματαριά ο λύχνος του αποσπερίτη/[…]/
κι ο ναύτης πίνει πικροθάλασσα στην κούπα του Οδυσσέα.».
• Επίσης, εντοπίζονται και σχολιάζονται η αλληλοδιείσδυση εξωτερικού και
εσωτερικού χώρου (σπιτιού, φύσης, ουρανού, κάμπου, βουνού κ.ά.), το τοπίο,
που ψυχοποιείται και η συνομιλία με τα ιστορικά γεγονότα.
• Συζητείται η εγγραφή στο έργο του Ρίτσου θρησκευτικών συμβόλων,
ονομάτων αγίων και εορτών όχι ως ομολογία πίστης, αλλά ως στοιχεία του
ελληνικού πολιτισμού, ως αξίες και βιώματα.
Κατά την ερμηνεία του ποιήματος μπορούμε να εστιάσουμε στην προτελευταία
στροφή, όπου συμφύρονται βιώματα και εξωκειμενικά συμφραζόμενα, καθώς
αυτά- πέρα από το εισαγωγικό σημείωμα- δίνονται και κειμενικά με σταδιακή
κορύφωση στην τελευταία στροφή, η οποία ηχεί ως επίκληση του ποιητή για να
κλείσει η εποχή του αλληλοσκοτωμού, όχι ως στάση απαισιοδοξίας, αλλά ως
ελπίδα και όραμα για το αύριο, π.χ.
«Α, ποιος θα φράξει τότες τη μπασιά και ποιο
σπαθί θα κόψει το κουράγιο
και ποιο κλειδί θα σου κλειδώσει την καρδιά που
με τα δυο θυρόφυλλά της διάπλατα
κοιτάει του Θεού τ΄ αστροπερίχυτα περβόλια;».
Είναι ολοφάνερο ότι το ποίημα και γενικά το έργο του Ρίτσου μπορεί να
μελετηθεί από πολλές οπτικές, όπως στον άξονα ποίηση και ιστορία.
Εναλλακτική πρόταση διδασκαλίας με συνεξέταση των ποιημάτων του
Ρίτσου και του Ελύτη. Μετά την ολοκλήρωση του ποιήματος Ρωμιοσύνη του
Ρίτσου, θα μπορούσαν να μελετηθούν από ομάδες μαθητών ως παράλληλα ή ως
ποιήματα με κοινό άξονα, Εθνική Ζωή, τα ανθολογημένα αποσπάσματα από το
Άξιον Εστί του Ελύτη ή και από το πεζό «Κι έχουμε πόλεμο!» του Κώστα
Ταχτσή.
Στα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη δίνονται άξονες ως στοιχεία
πλεύσης, όπως:
• Να γίνει σύγκριση στον τρόπο γραφής των δύο ποιητών.
• Να εντοπιστούν οι πηγές έμπνευσης των δύο ποιητών σε αυτά τα έργα.
• Να δοθούν πληροφορίες για τη γενιά τους.
• Να εντοπισθούν τα υπερρεαλιστικά στοιχεία στα ποιήματα αυτά, καθώς
πρόκειται για δυο ποιητές που εντάσσονται εντός και πέραν του
υπερρεαλισμού.
Το πεζό, αν και ανήκει σε άλλη θεματική ενότητα, μπορεί να μελετηθεί σε σχέση
με τη Ρωμιοσύνη ως τίτλος, ως περιεχόμενο και ως ιστορική μνήμη, με
διερεύνηση σε μια δεύτερη ανάγνωση όλων των φωνών του κειμένου με τις
μικροϊστορίες τους, που ζουν παράλληλα με την μακροϊστορία του τόπου και
επηρεάζονται από αυτήν.
Η ανασύνθεση, τελική ανάγνωση και επιστροφή στο όλον θεωρούνται αυτονόητα.
ΙΙ. Διδασκαλία της ανθολογημένης ποίησης του Γιάννη Ρίτσου στη Β΄ Λυκείου
με εναλλακτικές διδακτικές πρακτικές. όπως:
1η πρόταση. Μελέτη με ένταξη του μέρους στο όλον στα έργα: Ρωμιοσύνη, Ο
τόπος μας, Ανυπόταχτη πολιτεία, Αυτόπτης μάρτυρας.
Το αφιέρωμα αυτό πρέπει να προετοιμαστεί με χρονοδιάγραμμα πολλών ωρών
ώστε από το σχολικό βιβλίο να οδηγηθούν οι μαθητές στο όλον. Μπορεί, ακόμα,
κάθε πτέρυγα της τάξης να μελετήσει από ένα ποίημα, αφού δοθούν κάποιοι
άξονες ή ερωτήσεις ώστε να εστιάσουν οι μαθητές σε στοιχεία που πρέπει να
συζητηθούν. Επίσης, μπορούν οι μαθητές να εργαστούν σε ομάδες με
προετοιμασία στο σπίτι. Στη συνέχεια τα ποιήματα θα διερευνηθούν στην τάξη,
όχι εξονυχιστικά, αλλά στα κύρια στοιχεία τους, με τη συμβολή όλων των
ομάδων. Η κατανομή των εργασιών σε ομάδες μπορεί να γίνει ως εξής:
• Δύο ομάδες αναλαμβάνουν να επεξεργαστούν σε μορφή και περιεχόμενο τη
Ρωμιοσύνη.
• Άλλη ομάδα μελετάει το ποίημα «Ο τόπος μας» από τη συλλογή Ο τοίχος.
• Άλλες δύο ομάδες αναλαμβάνουν την «Ανυπόταχτη πολιτεία», διότι είναι
εκτεταμένο έργο.
• Μια άλλη ομάδα επεξεργάζεται το απόσπασμα «Αυτόπτης μάρτυρας».
• Τέλος μια άλλη ομάδα παρουσιάζει τον ποιητή και το έργο του.
• Ως επιστέγασμα μπορεί να οργανωθεί μια έκθεση για το Ρίτσο με απαγγελίες
ποιημάτων από τους μαθητές και με ανάγνωση κάποιων εργασιών τους με τις
οποίες θα παρουσιάσουν τον ποιητή στους συμμαθητές τους και θα ασκηθούν
στη γραφή.
2η πρόταση. Μελετάται στο σχολείο σε μορφή και περιεχόμενο η Ρωμιοσύνη
του Ρίτσου με παράλληλο το ποίημα του Ελύτη «Στα χτήματα βαδίζαμε όλη
μέρα…».
Κατά τη μελέτη της Ρωμιοσύνης αξιοποιούνται τα βιώματα των μαθητών και το
εισαγωγικό σημείωμα. Αναζητείται ο τρόπος που χτίζεται το τοπίο της
Ρωμιοσύνης με πορεία από τη φύση στον άνθρωπο και στην ιδέα, ως θέση-
απόφαση αμετάκλητη, που υποδηλώνει αγώνα για το σημαινόμενο μέσα από τη
λέξη «ουρανό», π.χ. «Αυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό».
Με την επανάληψη της ρηματικής φράσης «δε βολεύονται», «τα δέντρα, οι
πέτρες, τα πρόσωπα και οι καρδιές» έχομε την ποιητική και ιδεολογική στάση
του ποιητή με τα ποιητικά του μοτίβα και τα σημαινόμενά τους. Η σύγκριση με το
«παρά» καταδεικνύει ειλημμένη απόφαση του ποιητή-αφηγητή, που μιλάει ως
εκπρόσωπος όλων και ως παντογνώστης αφηγητής. Επίσης, το β΄ ημιστίχιο κάθε
στίχου δηλώνει στιβαρά ότι ούτε η φύση ούτε οι άνθρωποι δε βολεύονται
(επιλογή ρήματος και σημαινόμενο) και δεν αποδέχονται την Κατοχή «τα ξένα
βήματα» (συνεκδοχή), παρά μόνον τον «ήλιο» και το «δίκιο», λέξεις-μοτίβα του
ποιητή και σύμβολα ελευθερίας και δικαιοσύνης -τα ίδια μοτίβα αξιοποιούνται
και από τον Ελύτη-, π.χ.
«Αυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό,
αυτές οι πέτρες δε βολεύονται κάτου απ΄τα ξένα βήματα,
αυτά τα πρόσωπα δε βολεύονται παρά μόνο στον ήλιο,
αυτές οι καρδιές δε βολεύονται παρά μόνο στο δίκιο.»
Ακολουθούν τα χαρακτηριστικά του τοπίου στη 2 και 3η στροφή και η σχέση του
τοπίου που είναι «σκληρό σαν τη σιωπή», με τα «λιθάρια, με τις ορφανές ελιές
του και τ΄αμπέλια του», με το άπλετο φως, με τα μάρμαρά του, με την ιστορία του
και με τις κάθε είδους στερήσεις, που έχουν άμεση σχέση με τους ανθρώπους που
ζουν σε αυτόν τον τόπο, π.χ. «όλοι διψάνε. Χρόνια τώρα. Όλοι μασάνε μια
μπουκιά ουρανό/ πάνου απ΄την πίκρα τους.», που είναι αποφασισμένοι να
αγωνιστούν μέχρι θανάτου για την ελευθερία τους, π.χ. «Τα μάτια τους είναι
κόκκινα απ΄την αγρύπνια,/ μια βαθιά χαρακιά σφηνωμένη ανάμεσα στα φρύδια
τους/ σαν ένα κυπαρίσσι ανάμεσα σε δυο βουνά το λιόγερμα.».
Ο διαρκής αγώνας δίνεται ποιητικά με το χέρι και το τουφέκι, που έγιναν ένα, με
την ψυχή και το χέρι που ταυτίζονται, γιατί εμπνέονται από τα υψηλά τους
ιδανικά, π.χ. «Το χέρι τους είναι κολλημένο στο τουφέκι/ το τουφέκι είναι
συνέχεια του χεριού τους/ το χέρι τους είναι συνέχεια της ψυχής τους». Επίσης, ο
θυμός και το πείσμα δίνονται ποιητικά και εικαστικά ως λαϊκή ζωγραφική, π.χ.
«έχουν στα χείλια τους απάνου το θυμό/ κι έχουνε τον καημό βαθιά βαθιά στα
μάτια τους/ σαν ένα αστέρι σε μια γούβα αλάτι.».
Στους στίχους 23 έως και 34 «Όταν σφίγγουν το χέρι […] η βροχή χτυπάει στα
κόκαλά τους.» συζητάμε τις εικόνες, τις μεταφορές, τις αλληγορίες, τις αξίες, τα
πάθη και παθήματα των αγωνιστών, αλλά και την απόφαση για λευτεριά, παρά το
θάνατο που παραμονεύει, π.χ. «ο αγέρας έριξε τις πόρτες τους και τις λίγες
πασχαλιές της πλατείας/ από τις τρύπες του πανωφοριού τους μπαινοβγαίνει ο
θάνατος/[…]/ η βροχή χτυπάει στα κόκαλά τους.».
Η ποιητική του χώρου διευρύνεται με τα καραούλια ψηλά που ατενίζουν κάτω το
πέλαγος, η δράση και η ιστορική περιπέτεια δίνεται μεταφορικά και αλληγορικά
με ανθρώπους αποφασισμένους για ζωή ή θάνατο, π.χ. «πάνου στα καραούλια
πετρωμένοι καπνίζουν τη σβουνιά και τη νύχτα/ βιγλίζοντας το μανιασμένο
πέλαγο όπου βούλιαξε / το σπασμένο κατάρτι του φεγγαριού./». Έτσι
παρουσιάζονται οι άνθρωποι και η Ελλάδα, μια Ελλάδα ως κατάρτι καραβιού που
βουλιάζει και το μανιασμένο πέλαγο ως εχθρός (θυμίζει Σολωμό), αλλά οι
άνθρωποι είναι πιστοί στο καθήκον, καθώς ημέρα και νύχτα, μη έχοντας ούτε
τσιγάρο, αντ΄ αυτού καπνίζουν και ζεσταίνονται με τη «σβουνιά».
Οι δυο μετεωρισμένοι στίχοι εστιάζουν στην έλλειψη των πλέον απαραίτητων για
τη ζωή και τον αγώνα, π.χ. «Το ψωμί σώθηκε, τα βόλια σώθηκαν,/ γεμίζουν τώρα
τα κανόνια τους μόνο με την καρδιά τους.», οπότε το μόνο που τους μένει είναι η
ψυχική τους δύναμη και η πίστη στο δίκαιο του αγώνα τους.
Ο ποιητής με την υπέροχη ποιητική σύλληψη αποκαλύπτει τη δύναμη της
θέλησης και την αξία του αγώνα για ελευθερία. Το ποίημα αυτό θα μπορούσε να
συνεξεταστεί με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Σολωμού. Το ποίημα
οδηγείται στην κορύφωση μέσα από έντονο λυρισμό, από υπέροχες εικόνες, ιδέες,
αξίες και λεκτικές επιλογές με κατακλείδα στην τελευταία στροφή την ασύλληπτη
δύναμη των αγωνιστών, που αναδεικνύεται με τη λογική αντίφαση, που, παρά τις
στερήσεις και τους θανάτους, φέρνουν το νέο μήνυμα της ζωής, με τη λάμψη των
ματιών τους. Ο ποιητής προφητεύει το μέλλον ως παρόν με την επικράτηση της
Ελευθερίας και Δικαιοσύνης, π.χ. «πάνου στα καραούλια λάμπουνε τα μάτια
τους/ μια μεγάλη σημαία, μια μεγάλη φωτιά κατακόκκινη/ και κάθε αυγή χιλιάδες
περιστέρια φεύγουν απ΄τα χέρια τους/ για τις τέσσερις πόρτες του ορίζοντα.». Οι
9
στίχοι αυτοί με τη σημειωτική του «κατακόκκινου» (πολιτικό στίγμα) ως
οικουμενικού συμβόλου, της σημαίας, της φωτιάς και των περιστεριών, που
φέρνουν το αισιόδοξο μήνυμα σε όλο τον πλανήτη, ηχούν ως θούριος, τύπου
Ρήγα Φεραίου και πιστοποιούν τη θέληση των αγωνιστών για επιτυχία του αγώνα
τους μέσα από μια ξεχωριστή εικονοποιϊα και πολυσημική χρήση των λέξεων.
Συνοψίζοντας, αξίζει να συζητηθεί η λειτουργία της επανάληψης, το ύφος παιάνα,
η μοντέρνα γραφή κ.ά. και καλό είναι να διαβαστούν και άλλες ενότητες από την
ποιητική συλλογή Ρωμιοσύνη ή και να δοθεί ως εργασία η ένταξη του μέρους
στο όλον.
Ως παράλληλο μπορεί να εξεταστεί συγκριτικά το ποίημα του Ελύτη «Στα
χτήματα βαδίσαμε όλη μέρα…», που κυκλοφόρησε το 1943. Από τη συγκριτική
συνεξέταση θα προκύψουν ομοιότητες και διαφορές και θα τονιστεί ότι και στα
δυο ποιήματα έχομε ποιητική αφήγηση και έντονο λυρισμό, που αναδεικνύονται
με εντοπισμό αυτών των στοιχείων στο κείμενο.
3η εναλλακτική πρόταση. Μελετάται στο σχολείο η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου με
παράλληλο το ποίημα του Γ. Σεφέρη «Τελευταίος Σταθμός», οπότε από τη
σύγκριση θα αναδειχθεί και ο διαφορετικός τρόπος γραφής και το ύφος του κάθε
δημιουργού. Αν έχει διδαχθεί αυτό το ποίημα του Σεφέρη, θα είναι ευκολότερη η
συγκριτική συνεξέταση.
4η εναλλακτική πρόταση. Οργανώνεται ευρύτερη διδασκαλία σε ομάδες και
στον άξονα: Bιώματα από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στην ποίηση και την
πεζογραφία με διερεύνηση της ποιητικής τους (αξιοποίηση της θεωρίας της
λογοτεχνίας σε γενικές γραμμές).
Σε αυτό το πλαίσιο μελετώνται:
α) το ανθολογημένο απόσπασμα από τη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου,
β) τα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη και
γ) τα πεζά «Απρίλης» του Άγγελου Τερζάκη και «Το πλατύ ποτάμι» του
Γιάννη Μπεράτη.
Καλό είναι να προηγηθούν τα ποιητικά κείμενα και μετά τα πεζά. Εννοείται ότι σε
κάθε είδος αναδεικνύονται τα χαρακτηριστικά τους. Δηλαδή, στην πεζογραφία
δίνεται έμφαση στις αφηγηματικές δομές και τεχνικές, στις περιγραφές, στη
λειτουργία του χρόνου (αναδρομές στο παρελθόν, αναλήψεις στο μέλλον), στη δράση
των ηρώων κ.ά. Στην ποίηση εστιάζουμε στις εικόνες, στις γλωσσικές επιλογές, στις
επαναλήψεις, στις μεταφορές, στις συνειρμικές συνάψεις, στο πώς «χτίζεται» το
ποίημα, στις αξίες, στα ποιητικά μοτίβα κ.ά.
Επίλογος
Οι εναλλακτικοί τρόποι διδασκαλίας, η αξιοποίηση επιλεγμένου εποπτικού υλικού
και της τεχνολογίας (λογισμικά, διαδίκτυο κ.ά) μπορούν να φέρουν κοντά στη
λογοτεχνία τους μαθητές, οι οποίοι θα βγουν κερδισμένοι, καθώς θα διευρύνουν τις
εμπειρίες τους, θα επικοινωνήσουν με την καλλιεργημένη λογοτεχνική γλώσσα και
θα ενισχυθούν γλωσσικά, θα κατανοήσουν την οργάνωση των κειμένων και θα
ασκηθούν στην αποκωδικοποίησή τους. Εννοείται ότι τα διδακτικά παραδείγματα
είναι ενδεικτικά και μπορούν να προσαρμοστούν στις συνθήκες της κάθε τάξης.
Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Ρίτσου 1909-1990, μπορεί σε κάθε
τάξη να γίνει ένα μικρό αφιέρωμα στον ποιητή με αξιοποίηση και της μελοποιημένης
ποίησής του.
Βιβλιογραφία
Antoine Vitez, «Ο Ρίτσος αφομοιώνει όλο τον πολιτισμό μας», Η Λέξη, τεύχος 201,
Ιούλιος-Σεπτ-2009.
Anton John, Η Ποίηση και η Ποιητική του Κ.Π.Καβάφη, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2000.
Αποστολίδου Β.-Χοντολίδου Ελ., Λογοτεχνία και Εκπαίδευση, εκδ. Τυπωθήτω,
Αθήνα 1999.
Αποστολίδου Β.- Καπλάνη Β.-Χοντολίδου Ελ., διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο…
εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα 2000.
Αραβανή Ευαγγελία, «Διδάσκοντας μέσα από τη λογοτεχνία», Σύγχρονη Εκπαίδευση,
τ. 154, Αθήνα 2008.
Αργυροπούλου Χρ., Η ανθολογημένη ποίηση στο γυμνάσιο και το λύκειο, εκδ.
Ταξιδευτής, Αθήνα 2006 και Η Διαθεματικότητα στα φιλολογικά μαθήματα και τα
σχέδια εργασίας/ project, . Μεταίχμιο, Αθήνα 2007.
Αργυροπούλου Χρ., «Η σημειωτική των μικροϊστοριών με τα μοτίβα και τους
κώδικές τους στο έργο του Χρ. Μηλιώνη», Διαπολιτισμικότητα παγκοσμιοποίηση και
ταυτότητες, Ελληνική Σημειωτική Εταιρία, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2008.
Αργυροπούλου Χριστίνα, «Μια δεύτερη ανάγνωση στο έργο του Δ. Σολωμού, Η
Γυναίκα της Ζάκυθος», Αφιέρωμα ΠΕΦ, υπό έκδοση.
Αργυροπούλου Χριστίνα, Η γλώσσα στην ποίηση του Ε. Κακναβάτου, εκδ. Τυπωθήτω,
Αθήνα 2003 και “Ο ρόλος των παρακειμενικών στοιχείων στην ποίηση του Γ.
Σεφέρη: προμετωπίδες και χρονολογίες” (με ερευνητικά δεδομένα, Αφιέρωμα,
Φιλολογική, τεύχος 76.
Αργυροπούλου Χριστίνα, Συνέδριο Καρδίτσας 24-26/10/03 με θέμα: «Ο Έκτωρ
Κακναβάτος: Το ιστορικό βίωμα και η δυναμική του στη σύγχρονη εποχή», εκδ.
Έξαρχος, Καρδίτσα 2004 και « Η ατομική και η συλλογική μνήμη ως βιωμένη
ιστορία στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη», Αφιέρωμα ΠΕΦ, Φιλολογική, τεύχος
93, 2005.
Αργυροπούλου Χριστίνα, “Ο Κ. Παλαμάς και τα ιστορικά δρώμενα της εποχής του»,
ΟΜΠΡΕΛΑ, τ. 46, Αθήνα 1999 και «Η αλληλοδιείσδυση του γήινου και ουράνιου
επιπέδου στο έργο του Μ. Σαχτούρη μέσα από τη σκηνοθετική τεχνική του»,
Φιλολογική, τεύχος 92, 2005.
Βαγενάς Νάσος, Ο ποιητής και ο χορευτής, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1980.
Benton Michael & Fox Geoff, Teaching Literature, Oxford University Press, 1985.
Bloom Harold, Πώς και γιατί διαβάζουμε, μτφρ.Κ. Ταβαρτζόγλου, εκδ. Τυπωθήτω,
Αθήνα 2004.
Βίττι Μάριο, Για τον Οδυσσέα Ελύτη, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1998.
Βίττι Μάριο, Φθορά και λόγος· εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη, εκδ.
Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1980.
Bowra C.M., Ποίηση και Πολιτική, μτφρ. Λύντια Στεφάνου, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα
1982.
Γκράμσι Αντόνιο, Λογοτεχνία και Εθνική ζωή, μτφρ. Χρ. Μαστραντώνης, εκδ.
Στοχαστής, Αθήνα 1981.
11
Culler Jonathan, «Ρητορική, ποιητική και ποίηση», Λογοτεχνική Θεωρία, μτφρ. Καίτη
Διαμαντάκου, Παν/κές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2000.
Genette G., Εισαγωγή στο Αρχικείμενο, μτφρ. Μ. Πατεράκη-Γαρέφη, εκδ. Εστία,
Αθήνα 2001.
Δάλλας Γιάννης, Σκαπτή Ύλη από τα Σολωμικά Μεταλλεία, εκδ. Άγρα, Αθήνα 2002.
Δάλλας Γιάννης, Καβάφης και Ιστορία, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1974.
Delcroix M-Hallyn F., Εισαγωγή στις Σπουδές της Λογοτεχνίας, επιμ. μτφρ.
Ι.Ν.Βασιλαράκης, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1997.
Goldmann L., Για μια κοινωνιολογία του μυθιστορήματος, Αθήνα, 1979.
Ήγκλετον Τέρι, Εισαγωγή στη θεωρία της Λογοτεχνίας, μτφρ. Μ. Μαυρώνας, εκδ.
Οδυσσέας, Αθήνα δ΄ έκδοση 1996.
Μαρωνίτης Δ., Ποιητική και πολιτική ηθική. Πρώτη μεταπολεμική γενιά, Κέδρος, Αθήνα
1976.
Τζιόβας Δ., Μετά την αισθητική. Θεωρητικές δοκιμές και ερμηνευτικές αναγνώσεις της
νεοελληνικής λογοτεχνίας, Γνώση, Αθήνα 1987.
Τσβετάν Τοντόροφ, Ποιητική, μτφρ. Αγγ. Καστρινάκη, εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1989.
Φρυδάκη Ευαγγ., Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας, εκδ.
Κριτική, Αθήνα 2003.
Hall John, Η κοινωνιολογία της λογοτεχνίας, μτφρ. Μ. Τσαούση, εκδ. Gutenberg,
Αθήνα 1990.

_______________
Η Χριστίνα Αργυροπούλου, είναι Επίτιμη Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου,
Αντιπρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων