ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ

Το είναι στο έργο του Καζαντζάκη νοείται ως αναζήτηση του αυθεντικού
Του Δημήτρη Τζιόβα*

Ο Καβάφης και ο Καζαντζάκης ήταν οι δύο Έλληνες συγγραφείς με την εντονότερη διεθνή παρουσία και απήχηση. Ενώ όμως οι διεθνείς τύχες του Καβάφη έχουν μελετηθεί και αναλυθεί, η παγκόσμια δημοτικότητα του Καζαντζάκη δεν έχει συζητηθεί επισταμένως. Η περίπτωση του Καζαντζάκη είναι πιο περίπλοκη γιατί παρά το γεγονός ότι εκτός Ελλάδας εξακολουθεί να διαβάζεται και να προσέχεται από αναγνώστες, μελετητές, θεολόγους ή σκηνοθέτες, στην Ελλάδα η αντιμετώπισή του είναι μάλλον αντιφατική. Αφενός οι νεότεροι κριτικοί στέκονται επιφυλακτικοί απέναντί του καθώς φαίνεται να τους απωθούν η υπερβολή, η γλώσσα του και η απουσία αφηγηματικού πειραματισμού, αφετέρου δεν λείπουν οι φανατικοί αναγνώστες του. Το πάθος τους για το έργο του μπορεί να αμφισβητήσει τον ισχυρισμό ότι η περίπτωση Καζαντζάκη είναι σαν πολιτισμική ιλαρά, την οποία περνά κανείς μια φορά και ως επί το πλείστον σε νεαρή ηλικία.
Ο Πίτερ Μπιν υποστήριξε παλαιότερα ότι ο κύριος λόγος για τη δημοτικότητα του Καζαντζάκη ήταν η ρομαντική του κοσμοθεωρία, η οποία ανταποκρίθηκε στις ψυχολογικές και ιδεολογικές ανάγκες του ευρωπαϊκού κοινού μετά τον Β/ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αργότερα στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 ο Καζαντζάκης ταίριαξε στα αντισυμβατικά και εξεγερτικά νεανικά κινήματα, τα οποία μάχονταν την τεχνολογία, το κατεστημένο, τη γραφειοκρατία ή την ορθολογική τάξη και έβρισκαν στο έργο του τον αυθορμητισμό, την αυθεντικότητα και τον ρομαντικό ιδεαλισμό. Αναρωτιέται όμως κανείς αν ο Καζαντζάκης ανταποκρινόταν στο αίτημα για μια εναλλακτική ζωή βασισμένη στη διαρκή υπέρβαση των ορίων ή στην επιστροφή σε έναν αρχέγονο, απλό και αντιλογικοκρατικό τρόπο ζωής. Αυτό είναι ένα γενικότερο ερώτημα που παίρνει και τη μορφή διλήμματος, δεδομένου ότι ο Καζαντζάκης είναι ο συγγραφέας των αντιθέσεων, καθώς κινείται μεταξύ διάνοιας και ενστίκτου, ενώ η αντιπαράθεση του απλού, δυνατού και γνήσιου ανθρώπου προς τον διανοούμενο, μπορεί να υπαχθεί σε μια ευρύτερη αντίθεση, αυτή του είναι και του γίγνεσθαι.



Το είναι στο έργο του Καζαντζάκη νοείται ως αναζήτηση του αυθεντικού και εκδηλώνεται με την αποθέωση του σωματικού, την υπερβολική έμφαση στην τροφή και την ιδεοληψία με τους προγόνους, προϋποθέτει όμως και την επιστροφή σε κάτι που προϋπάρχει και ανακαλύπτεται εκ νέου. Το γίγνεσθαι συνδέεται με την πάλη, την ελευθερία και το ανοιχτό τέλος, αντιπροσωπεύοντας τη διαρκή αναζήτηση και την υπέρβαση των ορίων. Ορισμένοι, ταυτίζοντας το είναι με την ύλη και το γίγνεσθαι με το πνεύμα, προσπάθησαν να υπερβούν την αντίθεση, μιλώντας για μετουσίωση της ύλης σε πνεύμα ή βλέποντας άλλου είδους συνθέσεις. Αν η αντίθεση είναι και γίγνεσθαι θεωρείται θεμελιώδης στον Καζαντζάκη είναι δυνατόν να πει κανείς ότι σε αυτήν αντιστοιχούν και δύο προσεγγίσεις του έργου του που θα τις ονόμαζα: εθνογραφική και φιλοσοφική-θεολογική.
Η εθνογραφική προσέγγιση προϋποθέτει την κατάδυση από το αλλοτριωμένο φαίνεσθαι στη γνησιότητα του είναι, το σπάσιμο της πολιτισμικής κρούστας για να αποκαλυφθεί ο ευγενής άγριος. Αυτή η προσέγγιση στηρίχτηκε κατεξοχήν στον Ζορμπά και την επιστροφή σε έναν αρχέγονο εαυτό ως αντίβαρο στον διανοούμενο αφηγητή. Μια τέτοια προσέγγιση υπέθαλψε ποικίλα στερεότυπα περί αρρενωπής ελληνικότητας, αποθέωσης του λαϊκού και μυθοποίησης της λεβεντιάς, μεταβάλλοντας τον Καζαντζάκη σε πολιτισμικό φαινόμενο, τουριστικό ανάγνωσμα και θεματοφύλακα του παραδοσιακού ή του ανόθευτου.
Η δεύτερη προσέγγιση (φιλοσοφική-θεολογική) είναι αρκετά πολυσχιδής και εκπροσωπείται από ποικίλες κατά καιρούς φιλοσοφικές, υπαρξιακές και θεολογικές αναλύσεις, οι οποίες εστιάζουν σε διάφορες πτυχές του έργου του Καζαντζάκη. Τονίζοντας τις έννοιες της πάλης, του ανήφορου ή της ελευθερίας, αυτή η προσέγγιση αμφισβήτησε τη στατική ορθολογική διχοτομία σώματος - νου και ανέδειξε τον ρόλο της Μπερξονικής δημιουργικής ενόρμησης.
Τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον Καζαντζάκη από αγγλόφωνους θεολόγους, μερικοί εκ των οποίων τον θεωρούν προάγγελο ενός θρησκευτικού μεταμοντερνισμού. Ο Καζαντζάκης, σύμφωνα με τον Darren Middleton, αρνείται την οντολογία του θεϊσμού και τονίζει την ανθρώπινη φύση. Δίνοντας υπόσταση σε έναν τρόπο αντιμετώπισης της ζωής που προεικονίζει τις τρέχουσες μεταμοντέρνες φιλοσοφικές τάσεις, αντιλαμβάνεται το είναι ως γεγονός και τον θεό όχι ως ον αλλά ως ενεργητικό ρήμα.
Όπως η ζωή του ήταν γεμάτη περιπλάνηση και ταξίδι, έτσι και η σκέψη του κινήθηκε μεταξύ βεβαιότητας και αμφιβολίας, πίστης και δυσπιστίας, μεταφυσικής θεϊστικής θρησκείας και οιονεί μεταμοντέρνας πνευματικότητας. Οι παλαιότερες θεολογικο-φιλοσοφικές προσεγγίσεις του Καζαντζάκη τόνιζαν την άρση των αντιθέσεων με τη μετουσίωση της ύλης σε πνεύμα, ενώ οι νεότερες επιτρέπουν τη μεταβατικότητα, την αδυναμία της σύνθεσης των αντιθέσεων και το ανοικτό ενδεχόμενο.
Αν η εθνογραφική προσέγγιση του Καζαντζάκη στηρίχτηκε περισσότερο στο είναι και η πιο πρόσφατη θεολογική στο γίγνεσθαι, τι συμβαίνει με τη λογοτεχνική προσέγγιση του Καζαντζάκη; Μπορούμε άραγε να διαβάσουμε το μυθιστορηματικό έργο του Καζαντζάκη με έναν νέο τρόπο, να περάσουμε δηλαδή από την οντολογία τού είναι στο ενδεχόμενο του γίγνεσθαι, όπως έκαναν οι νέοι θεολόγοι φέρνοντάς τον κοντά στον μεταμοντερνισμό; Έπεται συνέχεια.
* Ο Δημήτρης Τζιόβας είναι καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Birmingham της Αγγλίας.

Πηγή: Ως3