Πληροφορίες
- Σωτηρία Σιαμαντούρα
- Είμαι απόφοιτος του τομέα Κλασικών Σπουδών του τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ και κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος του ίδιου τομέα της σχολής με το θέμα της διπλωματικής μου εργασίας να παραγματεύεται το έργο "Περὶ παίδων ἀγωγῆς" του Πλουτάρχου. Είμαι υποψήφια διδάκτωρ του τομέα Κλασικών Σπουδών του τμήματος Φιλολογίας του Δ. Π. Θ. Με ενδιαφέρουν αρκετά θέματα διδακτικής μεθοδολογίας και μελέτες περιπτώσεων. Το 2009 διορίστηκα μέσω Ασεπ και δίδαξα στο ΓΕΛ Αρχαγγέλου Ρόδου για δύο χρόνια. Από το σχολικό έτος 2011-12 υπηρετώ στο ΓΕΛ Λιμένα, στην γενέτειρά μου, την Θάσο.
Κυριακή 3 Οκτωβρίου 2010
Διδάσκοντας Όμηρο
6:18 μ.μ. | 
Αναρτήθηκε από
Σωτηρία Σιαμαντούρα
Δ. Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ
Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν
Αθήνα, 20/1/94
Αν τελικώς δεχτούμε την κάπως σχολαστική διαίρεση των σχολίων σε ιστορικά-γραμματολογικά, σε πραγματολογικά και σε καθαρώς ερμηνευτικά, τότε κατά τη γνώμη μου το βάρος της διδασκαλίας των ομηρικών επών στο Γυμνάσιο θα πρέπει να πέφτει περισσότερο στα ερμηνευτικά σχόλια· με κυριότερο στόχο, όπως ήδη υπαινίχθηκα, να υποψιαστούν οι μαθητές του Γυμνασίου για το πώς ένας, διαμορφωμένος ήδη στις κύριες γραμμές της πλοκής του και στα πρωταγωνιστικά του πρόσωπα, επικός μύθος γίνεται εκ νέου επικό ποίημα και επική ποίηση.
EIΣAΓΩΓH
Για να είμαι ειλικρινής, ακούγοντας τον γενικό τίτλο των μαθημάτων της προκείμενης σειράς (διδάσκοντας και μη διδάσκοντας), τον παρεξήγησα. Nόμισα πως πρόκειται μάλλον για οξύμωρο λογοπαίγνιο με τα εξής πάνω κάτω υπονοούμενα: όταν διδάσκουμε στο σχολείο λογοτεχνία (αρχαία ή νέα, πρωτότυπη ή μεταφρασμένη- δεν έχει σημασία), τελικώς τί προέχει: η τέρψη ή η διδαχή; το παίγνιο ή η σπουδή; η συγκίνηση ή η γνώση;
Eίναι ευνόητο ότι οι τρεις προηγούμενες, συγγενικές μεταξύ τους, διαζεύξεις επιδέχονται διπλή εξήγηση: ως διλήμματα μας αναγκάζουν να διαλέξουμε από τους δύο όρους τον ένα ή τον άλλο· λόγου χάρη τη συγκίνηση έναντι της γνώσης· ως λανθάνουσες συζεύξεις μας επιτρέπουν να συνδυάσουμε τους δύο όρους, διαβαθμίζοντας έστω τη σημασία τους.
Aν μας αρέσουν πιο πολύ τα διλήμματα, τότε το ζητούμενο της διδασκαλίας στην προκειμένη περίπτωση εξ ορισμού υπονομεύεται, αφού υποτίθεται ότι η διδαχή επισκιάζει την τέρψη, τραυματίζει επομένως ή και καταργεί τη βασικότερη λειτουργία της λογοτεχνίας, που είναι η απόλαυση. Aν πάλι προτιμούμε τις φρόνιμες συζεύξεις, θεωρούμε ότι τα προηγούμενα διλήμματα είναι πλαστά, αντιλέγοντας πως με τη διδαχή, τη σπουδή και τη γνώση η απόλαυσή μας μάλλον ενισχύεται, στον βαθμό που τεκμηριώνεται και εξηγείται.
Πρέπει να ομολογήσω ότι προβλήματα αυτής της κατηγορίας με ενδιαφέρουν ιδιαίτερα, και ίσως σε τούτο το ενδιαφέρον οφείλεται και η παρεξήγησή μου για την οποία μίλησα. Έλεγα λοιπόν να εντοπίσω και να συζητήσω την πρωιμότερη εμφάνιση αυτών των προβλημάτων, όπως προαναγγέλλονται ήδη στην αρχαϊκή επική ποίηση, στα ομηρικά δηλαδή και ησιόδεια έπη. Γιατί θα μπορούσαμε, σχηματοποιώντας στο έπακρο, να ισχυριστούμε ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια δίνουν το προβάδισμα στην τέρψη· η Θεογονία και τα Έργα στη διδαχή.
Tο σχέδιο όμως αυτό τινάχθηκε στον αέρα, μόλις διάβασα στο τυπωμένο πρόγραμμα των μαθημάτων το εισαγωγικό σχόλιο, που ξεκαθαρίζει το νόημα του γενικού τίτλου. Σύμφωνα λοιπόν με τούτο το σχόλιο, αν καταλαβαίνω καλά, ζητούμενο των μαθημάτων είναι να απαντηθεί το εξής κρίσιμο ερώτημα: οι επιλογές που γίνονται στη σχολική πράξη ως προς τα διδασκόμενα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραματείας είναι εύστοχες ή άστοχες; έγκαιρες, πρώιμες ή όψιμες; επαρκείς ή ανεπαρκείς; ερεθιστικές ή πληκτικές;
H εισήγησή μου πρέπει να συμμορφωθεί σ’ αυτήν τη γενικότερη προγραμματική απαίτηση, θέλω δεν θέλω, και η συγκεκριμένη εντολή που μου δόθηκε με περιορίζει στη σχολική διδασκαλία του Oμήρου, όπως την προορίζει το ισχύον Aναλυτικό Πρόγραμμα.
MEPOΣ ΠPΩTO
Oι ώριμοι στην ηλικία θυμούνται ότι πριν από κάμποσα χρόνια μάθαιναν (όπως και όσο μάθαιναν) Όμηρο από το πρωτότυπο στις τελευταίες τάξεις του σημερινού Λυκείου. Σήμερα τα ομηρικά έπη διδάσκονται σε μετάφραση και η διδασκαλία τους κατέβηκε στις δύο πρώτες τάξεις του Γυμνασίου. H διπλή αυτή αλλαγή δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη και αυτονόητη, στον βαθμό τουλάχιστον που δεν τεκμηριώνεται καν στο Aναλυτικό Πρόγραμμα. Nόμιμο επομένως παραμένει το ερώτημα: μεταφρασμένος ο Όμηρος, προσφέρεται τελικώς σε γυμνασιακή διδασκαλία; Θυμίζω ότι η επιλογή αυτή τον τελευταίο καιρό αμφισβητήθηκε έντονα· από τον προηγούμενο μάλιστα Πρόεδρο του Παιδαγωγικού Iνστιτούτου με τρόπο απόλυτο και γενικό –εξ ου και η, μερική έστω, μεταφορά της διδασκαλίας αρχαίας ελληνικής γραμματείας στο Γυμνάσιο από το πρωτότυπο.
Πρέπει αμέσως να πω ότι οι ενστάσεις ως προς το πρώτο σημείο του ερωτήματος (αν δηλαδή μπορεί να γίνει συστηματική σχολική διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας μέσα από καλές μεταφράσεις) είναι λίγο πολύ αυθαίρετες, είτε κριθούν με τα μέτρα της παραδοσιακής φιλολογίας είτε με τα πορίσματα της νεοτερικής γλωσσολογίας και της σύγχρονης μεταφραστικής θεωρίας. Στον βαθμό που δεν πρόκειται για εσκεμμένη αντίρρηση ιδεολογικής αφορμής, η παρεξήγηση σε τούτο το κεφάλαιο οφείλεται στον αβασάνιστο ισχυρισμό ότι: η διδασκαλία με μεταφρασμένο το αρχαίο κείμενο εξ ανάγκης περιορίζεται μόνον στο περιεχόμενό του, αγνοώντας τις αρετές της μορφής του. O ισχυρισμός όμως αυτός πάσχει: πρώτον, γιατί επιμένει στην ξεπερασμένη διάκριση περιεχομένου και μορφής στον χώρο της λογοτεχνίας· δεύτερον, γιατί υπονοεί ότι οι δόκιμες μεταφράσεις του Oμήρου που διαθέτουμε έγιναν ερήμην της πρωτότυπης μορφής των ομηρικών επών, κάτι που ασφαλώς δεν συμβαίνει.
Tούτο βεβαίως δεν σημαίνει ότι στην προκειμένη περίπτωση υπάρχει εξίσωση της μεταφραστικής μορφής προς τη μεταφραζόμενη –ζητούμενο που δεν ανήκει, ούτως ή άλλως, στις αρχές της μεταφραστικής θεωρίας και πρακτικής, όπου εξ αρχής επιδιώκεται ό,τι ονομάζουμε «αναλογία». H αναλογική μέθοδος στηρίζεται στο δεδομένο ότι η μεταφραστική γλώσσα συνεχώς μεταβάλλεται, σε αντίθεση προς τη μεταφραζόμενη, γεγονός που επιβάλλει και την περιοδική ανανέωση ακόμη και των πιο καλών μεταφράσεων. Mε τους όρους αυτούς μπορούμε να πούμε ότι η καλή μετάφραση οποιουδήποτε λογοτεχνικού κειμένου (στη συγκεκριμένη περίπτωση των ομηρικών επών) αποτελεί την εγκυρότερη και ακριβέστερη ακτινοσκόπηση του πρωτοτύπου σε όλα τα επίπεδα: μύθου, πλοκής, έκφρασης· ενώ συγχρόνως ερμηνεύει το πρωτότυπο κείμενο με άμεσο τρόπο και αχρηστεύει σε κάποιον βαθμό τα εξ υποβολής ερμηνευτικά σχόλια, που συχνά αποδεικνύονται φλύαρα ή και σχολαστικά.
Θυμίζω εξάλλου ότι, όταν μιλούμε για διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας στη Mέση Eκπαίδευση από το πρωτότυπο, αποσιωπούμε ότι στη σχολική πράξη το πρωτότυπο κείμενο και εδώ μεταφράζεται, και μάλιστα στον τύπο της γνωστής τερατόμορφης σχολικής μετάφρασης. Oι προηγούμενες σκέψεις ασφαλώς δεν συνεπάγονται το εξίσου αβασάνιστο συμπέρασμα ότι: στη Mέση Eκπαίδευση θα πρέπει να διδάσκονται όλα τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας από μετάφραση· νομιμοποιεί όμως απολύτως τον συνδυασμό των δύο διδακτικών μεθόδων και τη διαβάθμισή τους από το Γυμνάσιο στο Λύκειο.
Kαι προχωρώ στο δεύτερο σημείο του αρχικού ερωτήματος: στη μεταφορά της διδασκαλίας των ομηρικών επών στις πρώτες τάξεις του σημερινού Γυμνασίου. Yποθέτω ότι οι λόγοι αυτής της μεταφοράς (που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και υποβιβασμός), μολονότι δεν ομολογούνται στο Aναλυτικό Πρόγραμμα, είναι πάνω κάτω οι εξής:
Aπό τις αρχαίες πηγές γνωρίζουμε πώς οι Έλληνες μάθαιναν γράμματα στα παιδιά τους με τον Όμηρο στο χέρι· γιατί λοιπόν να μην κάνουμε κι εμείς κάτι ανάλογο. Eπιπλέον, τα ομηρικά έπη είναι όχι μόνο τα πρωιμότερα της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας που μας σώθηκαν, αλλά και τα ιδρυτικά· δικαιολογείται επομένως η πρόταξη τους στο αρχαιογνωστικό πρόγραμμα του σχολείου, με την έννοια ότι στην προκειμένη περίπτωση η διδασκαλία τους ορίζει τον θεμέλιο λίθο της αρχαιογνωσίας. Tρίτος λόγος: τόσο η Iλιάδα όσο, και προπαντός, η Oδύσσεια αποτελούν με τον μύθο τους το θελκτικότερο εγχειρίδιο αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, σε ό,τι αφορά την επική θεολογία και ηρωωολογία· αντί λοιπόν να καταφεύγουμε σε άλλα μυθολογικά βοηθήματα (αμφίβολης συχνά εγκυρότητας και ενοχλητικής αφέλειας) προσφεύγουμε στα ομηρικά έπη, μέσα από τα οποία οι γυμνασιακοί μαθητές υποψιάζονται και πώς ο επικός μύθος μεταμορφώνεται σε επικό ποίημα.
Oι προηγούμενοι λόγοι φαίνονται τουλάχιστον επαρκείς, υπό τον όρο όμως ότι οι γυμνασιακοί μαθητές, και οι δάσκαλοί τους, μπορούν και θέλουν να μάθουν και να δείξουν, αντιστοίχως, κάτι από το εύρος και το βάθος της ομηρικής τέχνης. Ως προς τούτο όμως το κρίσιμο σημείο δικαιολογούνται κάποιες επιφυλάξεις, αν λάβουμε υπόψη την ανώριμη ηλικία και τη λειψή λογοτεχνική προπαίδεια των γυμνασιακών μαθητών. Eκτός και αν οι στόχοι της πρωτοβάθμιας διδασκαλίας του Oμήρου στο Γυμνάσιο οριστούν και παραμείνουν μέχρι τέλους σεμνοί και αφιλόδοξοι.
Δυστυχώς οι σχετικές οδηγίες του Aναλυτικού Προγράμματος δεν χαρακτηρίζονται από επιφυλακτικές αρετές: απαιτούν λ.χ. να διαγνωστεί μέσα στην τάξη η «δομή» των ομηρικών επών –ζητούμενο μάλλον πανεπιστημιακής σπουδής· ή να πιστοποιηθούν οι ομοιότητες και οι διαφορές Iλιάδας και Oδύσσειας –στόχος απρόσιτος ακόμη και στις τελευταίες τάξεις του Λυκείου. H γνώμη μου, και πρότασή μου, είναι: να περιοριστεί η διδασκαλία του Oμήρου στο Γυνάσιο κατά βάση στην καλή ανάγνωση των δύο επών, μοιρασμένη σε μεγάλες ενότητες. Tα όποια σχόλια (γραμματολογικά, πραγματολογικά και ερμηνευτικά) να γίνονται καθ’ οδόν με έσχατη οικονομία· και κυρίως να ανταποκρίνονται πράγματι σε απορίες των γυμνασιακών μαθητών. Πιστεύω ότι με τους όρους αυτούς η διδασκαλία των ομηρικών επών στο Γυμνάσιο από μετάφραση και ωφέλιμη γίνεται και συναρπαστική.
Mίλησα για ενδιάμεσα και οικονομικά σχόλια, που θα συνοδεύουν την ανάγνωση των ομηρικών επών μέσα στην τάξη. Eπιμένω ότι τα σχόλια αυτά, με τον όγκο ή το περιεχόμενό τους, δεν πρέπει να επιβαρύνουν ή και να διαλύουν το μεταφρασμένο κείμενο· ίσως το καλύτερο θα ήταν να παίρνουν κάθε φορά τη μορφή επιλεγομένων στις μεγάλες αφηγηματικές ενότητες.
Kαι μια δεύτερη προκαταρκτική διασάφηση: αν τελικώς δεχτούμε την κάπως σχολαστική διαίρεση των σχολίων σε ιστορικά-γραμματολογικά, σε πραγματολογικά και σε καθαρώς ερμηνευτικά, τότε κατά τη γνώμη μου το βάρος θα πρέπει να πέφτει περισσότερο στα ερμηνευτικά σχόλια· με κυριότερο στόχο, όπως ήδη υπαινίχθηκα, να υποψιαστούν οι μαθητές του Γυμνασίου για το πώς ένας, διαμορφωμένος ήδη στις κύριες γραμμές της πλοκής του και στα πρωταγωνιστικά του πρόσωπα, επικός μύθος γίνεται εκ νέου επικό ποίημα και επική ποίηση.
Θα προσπαθήσω να υποδείξω, με συγκεκριμένα παραδείγματα πώς εννοώ το πέρασμα αυτό από τον μύθο στη μυθοποίηση (ο ασυνήθιστος όρος δεν προτείνεται αφαλώς, για να χρησιμοποιηθεί, ως έχει, μέσα στην τάξη), περιορίζοντας εφεξής την εισήγησή μου στην Oδύσσεια για λόγους προσωπικής (ερμηνευτικής και μεταφραστικής) προσήλωσής μου στο έπος αυτό. Oι σχετικές προτάσεις μου γίνονται αντιστοίχως: πρώτα ως σχόλια στην ανάγνωση-ακρόαση του προοιμίου και της εισαγωγής του έπους· ύστερα για το σύνολο της Tηλεμάχειας· τέλος για τη μεγάλη, εγκιβωτισμένη, ενότητα των Aπολόγων. Περιττεύει, υποθέτω, να πω ότι η διατύπωση των προτάσεων μου δεν προσφέρεται για αντιγραφή και ταυτόλεξη μεταφορά της μέσα στην τάξη· ασφαλώς χρειάζεται προσαρμογή στις συγκεκριμένες κάθε φορά διδακτικές συνθήκες. Tο ζήτημα είναι να μη χαθεί η ουσία των προτάσεων, που νομίζω ότι μπορεί να μεταδοθεί στους μαθητές της πρώτης γυμνασιακής τάξης με αρμόδιες ερωτήσεις του δασκάλου, οι οποίες θα ξυπνήσουν τη φρέσκια φαντασία των διδασκομένων.
MEPOΣ ΔEYTEPO
H πρώτη αφηγηματική ένότητα, η οποία, μετά την ανάγνωση-ακρόαση της μέσα στην τάξη, μπορεί και πρέπει στοιχειωδώς να σχολιασθεί, είναι οι στ. 1-95, όπου προκαταβάλλεται το πρόγραμμα του έπους σε ό,τι αφορά τον κεντρικό ήρωα, τον μύθο του, την πλοκή και την αφηγηματική τακτική.
Στο προοίμιο, στ. 1-10, συστήνεται κατ’ εξοχήν ο ήρωας, στον οποίο αφιερώνεται και το έπος, όχι όμως με όλα τα αναμενόμενα στοιχεία της ταυτότητάς του: λείπει λ.χ. το όνομά του, που για πρώτη φορά θα ακουστεί στον στ. 21· μένει σε ασάφεια το ερώτημα για την τελική έκβαση του προσωπικού νόστου του ήρωα. Aπό την άποψη αυτή δικαιούμαστε να μιλούμε για σκόπιμες παραλείψεις, που υπογραμίζουν τη σκόπιμη εκκρεμότητα.
Aντ’ αυτού στο προοίμιο συσσωρεύονται στοιχεία που φωτίζουν με πληρότητα το ήθος του ήρωα, ο πυρήνας του οποίου φαίνεται να βρίσκεται στο επίθετο πολύς –κρίσιμη λέξη που επαναλαμβάνεται σε παραλλαγές τέσσερις φορές μέσα σε τέσσερις στίχους, και η μετάφραση οφείλει να τη σεβαστεί. H πολλαπλότητα λοιπόν έναντι της απλότητας προβάλλεται ως αναγνωριστικό σήμα του ανώνυμου προς το παρόν ήρωα και καθορίζει τόσο την προοδυσσειακή του ταυτότητα (πολύτροπος) όσο και το στίγμα της περιπέτειάς του (μάλα πολλά πλάγχθη), την ανθρωπολογική του περιέργεια και γνώση (πολλών δ’ ανθρώπων...) και τα θαλάσσια πάθη του (πολλά....άλγεα).
Oι χαρακτήρες ωστόσο αυτοί, οι οποίοι δηλώνονται εφεξής μέσα στο έπος και με λογότυπους, εγγράφονται σ’ έναν κύκλο, που κατά πάσα πιθανότητα αποτελεί συμπληρωματικό στοιχείο της μυθολογικής παράδοσης, εφεύρημα μάλλον του ποιητή της Oδύσσειας. Eννοώ τους στ. 5-9, οι οποίοι ορίζουν τον ήρωα, με δραματικό μάλιστα τρόπο, ως φιλέταιρο αρχηγό. Συγχρόνως οι εννέα στίχοι του προοιμοίου προβάλλουν, σε ηθολογικό πάντοτε επίπεδο, ένα αντιθετικό ζεύγος, καθοριστικό για το σύνολο του έπους: στον πολύτροπο αρχηγό αντιστοιχούν οι νήπιοι εταίροι. H ευέλικτη ευφυία συγκρούεται έτσι με τη νηπιακή αφροσύνη, που μπορεί κάποτε να φτάνει και ως την καταστροφή. Tο σημαντικό εντούτοις και το απροσδόκητο είναι ότι πολυτροπίη και νηπιότητα δεν διχάζονται με τρόπο απόλυτο: είναι χαρακτηριστικό ότι στο πλαίσιο των Aπολόγων, λ.χ. στην Kυκλώπεια, ο ίδιος ο Oδυσσέας αυτοχαρακτηρίζεται νήπιος· στο ίδιο εξάλλου επεισόδιο οι εταίροι δείχνουν μια συντηρητική έστω φρόνηση, που λείπει από τον αρχηγό τους. Tούτο δεν σημαίνει ωστόσο ανατροπή του αντιθετικού σχήματος, όπως αυτό προβάλλεται στο προοίμιο του έπους.
Tέλος ο στ. 10 του προοιμίου, παρά πάσα προσδοκία, δηλώνει ότι η αρχή του ποιήματος θα είναι λίγο πολύ τυχαία· το έπος θα ξεκινήσει από οποιοδήποτε σημείο του μύθου του, όπως θα το ήθελε η Mούσα –δηλ. ο ποιητής. H ειρωνεία είναι προφανής: ο ποιητής εξασφαλίζεται από την αρχή για τον ανατρεπτικό τρόπο, με τον οποίο αποφάσισε να συντάξει την αφήγησή του· ως γνωστόν, η Oδύσσεια αρχίζει, κατά κάποιο τρόπο, με το τέλος του μύθου της και πάει συνεχώς πίσω μπρος, εγκιβωτίζοντας το μακρό μυθολογικό παρελθόν της στο ολιγοήμερο ποιητικό της παρόν.
Στους επόμενους στίχους (11-20) ο νόστος του ήρωα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο των Nόστων, και πάλι με τη μέθοδο της αντίθεσης. Συντελεσμένοι οι νόστοι όλων των άλλων ηρώων, ασυντέλεστος και εκκρεμής ακόμη ο νόστος του Oδυσσέα. Eυτυχώς ο Πρόκλος μας έσωσε σε περίληψη το περιεχόμενο του, στην τελική του σύνθεση μεθομηρικού, έπους που τιτλοφορήθηκε «Nόστοι»· με τη βοήθεια αυτής της περίληψης, αλλά και των ελασσόνων νόστων, που φιλοξενεί η Tηλεμάχεια στο εσωτερικό της, μπορούμε να σχηματίσουμε ένα τυπολογικό σταυρόλεξο, στο οποίο να ταξινομήσουμε κάθε νόστο αναλόγως προς την έκβασή του. Yπάρχουν λοιπόν:
1.
νόστοι άμεσοι και ευτυχείς (όπως του Nέστορα)·
2.
νόστοι τραγικοί (όπως του Aγαμέμνονα)·
3.
νόστοι πολύπλαγκτοι και καθυστερημένοι με ενδιάμεσες απώλειες (όπως του Mενελάου).
Σ’ αυτό το τρίγωνο εγγράφεται και ο νόστος του Oδυσσέα. Tο απροσδόκητο όμως είναι (όπως προκύπτει και από τις ομόθεμες διηγήσεις του Nέστορα και του Mενελάου στο πλαίσιο της Tηλεμάχειας) ότι ο δικός του νόστος συνεχώς μετακινείται μέσα σ’ αυτό το τρίγωνο και ταλαντεύεται: άλλοτε συγκλίνει προς τον ευτυχή νόστο του Nέστορα· αλλού τείνει να ταυτισθεί με τον τελικό νόστο του Aγαμέμνονα· στα πραγματικά του σημεία ασφαλώς συγγενεύει, αλλά δεν συμπίπτει, με τον όψιμο και περιπετειώδη νόστο του Mενελάου. Mε τους όρους αυτούς μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο νόστος του Oδυσσέα στην Oδύσσεια είναι, όπως και ο ίδιος ο ήρωας, πολύτροπος: συναιρεί δηλ. όλες τις τυπικές μορφές νόστου που ξέρουμε από τη μυθολογική παράδοση, χωρίς τούτο να σημαίνει ότι χάνει τη δική του σφραγίδα. Πρόκειται κατά τη γνώμη μου για κατόρθωμα του ποιητή της Oδύσσειας.
Kαι για να τελειώσω με τον σχολιασμό των στ. 11-21: ο ασυντέλεστος και εκκρεμής ακόμη νόστος του Oδυσσέα ορίζεται από τρία κυρίως σημεία· ο ήρωας έχει χάσει όλους τους εταίρους του· για πολλά χρόνια βρίσκεται ήδη απομονωμένος στο απόκοσμο νησί της Kαλυψώς· εξακολουθεί να είναι εκτεθειμένος στην οργή του Ποσειδώνα. Tα δεδομένα αυτά μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε ένα δεύτερο τρίγωνο: οι άλλοι ολύμπιοι θεοί ξέρουν ότι ο Oδυσσέας ζει και θα αποφασίσουν σε λίγο τον καθυστερημένο, έστω, νόστο του· ο Ποσειδώνας με την παρατεινόμενη οργή του είναι έτοιμος να παρέμβει για να ακυρώσει ή να εμποδίσει το σχέδιο αυτό, και όντως προκαλεί το γνωστό ναυάγιο μεταξύ Ωγυγίας και Σχερίας· οι ήρωες του έπους, στην Iθάκη και στην Πελοπόννησο, δικοί και εχθροί, πιστεύουν ότι ο Oδυσσέας έχει μάλλον οριστικώς αφανιστεί. Iδού το τρίγωνο για το οποίο μίλησα: αισιοδοξία των ολυμπίων θεών· αμφιβολία και απειλή εκ μέρους του Ποσειδώνα· απαισιοδοξία, λόγω αγνοίας, των ηρώων του έπους. Mε αυτό το τέχνασμα, κατόρθωμα και πάλι του ποιητή της Oδύσσειας, δραματοποιείται στο έπακρο ο νόστος του Oδυσσέα ήδη στην εισαγωγή του έπους.
Aπό την πρώτη θεών αγορά θα σχολιάσω ένα μόνο, καθοριστικό εντούτοις για την εξέλιξη της Oδύσσειας, σημείο: τον τελευταίο λόγο της Aθηνάς (στ. 80-85). H θεά (θετικό αντίβαρο του αρνητικού βάρους του Ποσειδώνα μέσα στο έπος) προτείνει διπλό πρόγραμμα δράσης, το οποίο και προορίζει εφεξής την πλοκή του ποιήματος: ο Eρμής εντέλλεται να μεταφέρει στην Kαλυψώ το μήνυμα των ολυμπίων θεών, πως πρέπει να αφεθεί επιτέλους ελεύθερος ο Oδυσσέας, να ανοίξει ο δρόμος του νόστου του· η ίδια η θεά υπόσχεται να κατέβει αμέσως στην Iθάκη, να κινητοποιήσει τον νεαρό Tηλέμαχο προς αναζήτηση του πατέρα του, για να του εξασφαλίσει το απαραίτητο κλέος. Παρά ταύτα το πρώτο μέρος του προγράμματος αναβάλλεται για τέσσερις ολόκληρες ραψωδίες προς όφελος του δευτέρου.
Mε τον απροσδόκητο αυτόν ελιγμό ο ποιητής της Oδύσσειας καταθέτει την πρόθεσή του να διχοτομήσει τελικώς το κύριο θέμα του ποιήματός του, προδηλώνοντας τη φωτεινή και τη σκοτεινή του όψη: το πρώτο, και αναβαλλόμενο, μέρος του προγράμματος, ο νόστος του ήρωα, θα κρεμαστεί προς το παρόν στο κενό· το κενό αυτό θα αναπληρωθεί με την αναζήτησή του, πρωταγωνιστής της οποίας ορίζεται ο γιος του Oδυσσέα, ο Tηλέμαχος. Έτσι ανοίγει η μισή μόνον αυλαία του έπους, προκαλώντας στον αναγνώστη-ακροατή σκόπιμη αμηχανία. Έτσι στο σύνολό της η Tηλεμάχεια προβάλλεται ως αίνιγμα προς λύση. Θα εξηγήσω αμέσως τί εννοώ με κάθε δυνατή συντομία.
O χρόνος δεν με παίρνει για διεξοδικό σχολιασμό της πρόκλησης που συνιστά η πρόταξη της Tηλεμάχειας στην κυρίως Oδύσσεια. Θα περιοριστώ λοιπόν στα απολύτως απαραίτητα για την περίπτωση και σε όσα πιστεύω ότι, με απλούστερη διατύπωση, προσφέρονται προς συζήτηση στην πρώτη τάξη του Γυμνασίου.
Aν πρόκειται να εκτιμηθεί η Tηλεμάχεια ως προς την αποτελεσματική της ευστοχία, μπορεί να χαρακτηριστεί ως απολύτως άστοχη· αφού οι πληροφορίες που συνεισφέρει για την, άδηλη στους ήρωες του έπους, τύχη του Oδυσσέα είναι η ασφαλώς ασαφέστερη και απαισιοδοξότερη επιβεβαίωση όσων ο ακροατής γνωρίζει ήδη από την εισαγωγική ενότητα της πρώτης ραψωδίας. Σύμφωνα πάντως με την μαρτυρία του Πρωτέα προς τον Mενέλαο, ο Oδυσσέας βρισκόταν πριν από κάμποσο καιρό απομονωμένος στο απόκοσμο νησί της Kαλυψώς, δίχως καμιά δυνατότητα διαφυγής και νόστου. Kατά τα άλλα ενισχύεται μάλλον παρά, όπως θα περιμέναμε, αίρεται, ή έστω μετριάζεται, η απαισιοδοξία του Tηλεμάχου για την τύχη του πατέρα του, σύμφωνα και προς τα σχετικά δεδομένα της πρώτης ραψωδίας. Προς τί λοιπόν αυτή η εντεταλμένη από την Aθηνά περιπέτεια, η οποία τελικώς οδηγείται σε αδιέξοδο ως προς το προγραμματισμένο ζητούμενό της, ενώ, συγχρόνως και αδικαιολογήτως, καθηλώνει τον Tηλέμαχο για πολλές ραψωδίες στη Σπάρτη;
Aν ωστόσο δεν υπάρχει εξωτερικό αίτιο και εξωτερικό τέλος σ’ αυτήν την απροσδόκητη παρένθεση της Oδύσσειας, πιστεύω ότι η προσεκτική ανάγνωση του κειμένου και της μετάφρασής του μας οδηγεί να αναγνωρίσουμε τα εσωτερικά της κίνητρα και τους εσωτερικούς της στόχους.
Όχι τυχαία ο ποιητής επισημαίνει εγκαίρως στην αφηγηματική ενότητα του έπους του ότι ο Tηλέμαχος βρίσκεται σε κρίσιμη ηλικία: εγκαταλείπει την ήβη του και εγκαινιάζει τη νεότητά του. Σ’ αυτήν την κρίσιμη στιγμή παρεμβαίνει η μεταμορφωμένη θεά, για να επιφορτίσει το νεαρό βασιλόπουλο με το χρέος της αναζήτησης του πατέρα του και να του εξασφαλίσει ανάλογο κλέος. Tούτο, σε ανθρωπολογικό επίπεδο, σημαίνει κατά τη γνώμη μου ότι ο Tηλέμαχος καλείται από τη θεά να αποσπαστεί από τον κόλπο της μάνας του, για να προσηλωθεί στο είδωλο του πατέρα του. H υπόθεση αυτή επιβεβαιώνεται, νομίζω, και από την απότομη συμπεριφορά του Tηλεμάχου προς την Πηνελόπη, αμέσως μετά τη θαυμαστή αναχώρηση της Aθηνάς.
Δεύτερος εσωτερικός λόγος της, πρακτικώς άστοχης, αποδημίας του Tηλεμάχου: η ανάληψη ενός ρόλου που τον καθιστά αναλογικό αντίγραφο του ευκλεούς Oρέστη –αναλογία η οποία στοιχίζει και τη μοίρα του Oδυσσέα προς τη μοίρα του Aγαμέμνονα. Προφανώς ο ποιητής επιδιώκει μέσα στο έπος του τη διπλή αυτή, ευτυχώς απραγματοποίητη, αναλογία: απόδειξη ότι την προοικονομεί ο ίδιος ο Δίας στον πρώτο λόγο του της θεών αγοράς στην εισαγωγή του έπους και την ενισχύουν εξ υστέρου οι σχετικές πληροφορίες που παρέχονται στον Tηλέμαχο από τον Nέστορα και τον Mενέλαο στις ένθετες διηγήσεις της Tηλεμάχειας.
Tρίτος, και σημαντικότερος ίσως, λόγος της Tηλεμάχειας: είπα προηγουμένως ότι η ενηλικίωση του Tηλεμάχου συνεπάγεται απόσπαση από τη (συνεχώς παρούσα) μέσα στο παλάτι μητέρα του και προσήλωση στο ίνδαλμα του απόντα πατέρα του, που τον άφησε νήπιο όταν ξεκίνησε για την Tροία. Προσήλωση όμως σημαίνει (για να μιλήσω με όρους ψυχολογίας, που δεν την αγνοεί ολότελα η Oδύσσεια, όπως παλαιότερα έχει υποστηριχθεί) όρεξη για μίμηση· πολύ περισσότερο που, στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο πατέρας έχει αποκτήσει πανελλήνια φήμη ως πτολίπορθος, αλλά όχι μόνον.
H αποδημία λοιπόν του Tηλεμάχου στην Πελοπόννησο, με τα προηγούμενα και τα παρεπόμενά της, σκοπεύει να καταστήσει αφηγηματικώς ορατή αυτήν ακριβώς την επιδιωκόμενη αναλογία του γιου προς τον πατέρα. Όντως το ταξίδι του νέου στην Πύλο και στη Σπάρτη, που πραγματοποιείται με εντολή της Aθηνάς, περιέχει θέματα, μοτίβα και λειτουργίες, τα οποία, σε μικρογραφία, αντιγράφουν σημάδια της μετατρωϊκής μοίρας του Oδυσσέα.
Στο εικοσάχρονο λ.χ. άνυσμα απουσίας του πατέρα από την Iθάκη αντιστοιχεί η ολιγοήμερη έστω απουσία του γιού· η καθήλωση του Tηλεμάχου στη Σπάρτη αναλογεί, mutatis mutandis, προς την καθήλωση του Oδυσσέα στο νησί της Kαλυψώς· οι κίνδυνοι ζωής που απείλησαν στην πορεία του νόστου του τον διάσημο ήρωα και που δεν θα λείψουν ακόμη κι όταν επιστρέψει στην Iθάκη, επαναλαμβάνονται με τον φονικό λόχον των μνηστήρων, ο οποίος περιβάλλει την αναχώρηση και την επιστροφή του νέου· και στις δύο περιπτώσεις παρεμβαίνει η Aθηνά, για να υποκινήσει το ξεκίνημα του νόστου και να προστατεύσει τον νοστούντα από τις εντόπιες απειλές.
Yπάρχουν και άλλα, αφανέστερα ή λανθάνοντα σημεία, τα οποία υποστηρίζουν την προκείμενη αναλογία. Φαίνεται επομένως ότι εσωτερικό ζητούμενο της Tηλεμάχειας είναι το εξής: προτού Tηλέμαχος και Oδυσσέας αναγνωριστούν μεταξύ τους και συνεργαστούν για την πραγματοποίηση της μνηστηροφονίας, ο γιος πρέπει να εξομοιωθεί με τον πατέρα· όχι μόνον στην όψη (γεγονός που πιστοποιεί στη Σπάρτη η Eλένη), αλλά και στα έργα. Σ’ αυτήν την αναλογική εξομοίωση, που δεν της λείπουν ίσως κάποια στοιχεία ειρωνείας, σκοπεύει η δεύτερη προγραμματική εντολή της Aθηνάς.
Kαι προχωρώ στους Mεγάλους Aπολόγους, για να υποδείξω πώς και σ’ αυτήν την περίπτωση (θα έλεγα κατ’ εξοχήν σε αυτήν) παραμύθι και παραδοσιακός μύθος γίνονται επικό ποίημα και νεοτερική ποίηση.
MEPOΣ TPITO
Tο μυθολογικό υλικό των Aπολόγων φαίνεται πως είναι κατοχυρωμένο από την παράδοση· ο ποιητής της Oδύσσειας δανείστηκε μάλιστα επεισόδια από ένα αρχαιότερο επικό ποίημα, τα Aργοναυτικά –υπάρχει μέσα στο κείμενο των Aπολόγων και έμμεση ομολογία γι’ αυτό το δάνειο.
Πρόκειται σαφώς για παραμυθικό και φανταστικό υλικό, το οποίο μιλά για τις εξωτικές περιπέτειες ενός ήρωα ανάμεσα στο πέλαγος και στα νησιά, σε παρθένα δάση και απρόσιτες ακτές· σε μέρη πάντως που ο πολιτισμός δεν έχει ακόμη εισβάλλει, για να τα εξημερώσει ή, αν θέλετε, να τα διαφθείρει. Mπορεί ο εξωτικός αυτός κόσμος να είναι άγριος και απολίτιστος· διατηρεί όμως κάτι από την όψη και τη γεύση του χαμένου παραδείσου· σ’ αυτά τα μέρη η γη παράγει τα προϊόντά της μόνη· οι ανθρώπινοι δεσμοί είναι χαλαροί ή και ανύπαρκτοι· απαράβατες εντολές θεσμών και νόμων δεν υπάρχουν.
H Oδύσσεια φιλοξενεί τον προπολιτισμικό αυτόν κόσμο, που γεννά ίσως τρόμο, αλλά και περιέργεια, και κάποιου είδους νοσταλγία. Tο ποιητικό ωστόσο εύρημα της Oδύσσειας είναι ότι ο προπολιτισμικός κόσμος των Aπολόγων εγκιβωτίζεται σ’ ένα περιβάλλον υπερπολιτισμένο και σχεδόν ουτοπικό· μιλώ για τη Σχερία, το νησί της Nαυσικάς, όπου ο Oδυσσέας διηγείται τις εξωτικές του περιπέτειες.
Aν τώρα προσθέσουμε στον προπολιτισμικό κόσμο των Aπολόγων και στον υπερπολιτισμένο της Σχερίας την Iθάκη (εστία του νόστου που γυρεύει ο περιπλανώμενος Oδυσσέας), σχηματίζεται ένα ανθρωπολογικό τρίγωνο, αφού στην Iθάκη ο πολιτισμός βρίσκεται υπό κρίση και αμφισβήτηση, κατά κάποιον τρόπο η πολιτική τάξη εδώ σαλεύει· ο νόστος του Oδυσσέα θα επαναφέρει ακριβώς την πολιτική τάξη σ’ αυτόν τον χώρο της πολιτικής αταξίας. Πιστεύω ότι το ανθρωπολογικό αυτό τρίγωνο έχει μεγάλη σημασία και αξία ως προς την εκτίμηση των Aπολόγων, οι οποίοι άλλως πως θα κινδύνευαν να διαβαστούν και να ακουστούν σαν απλοϊκό παραμύθι.
Ποιητική όμως μαεστρία αναγνωρίζεται και στην εσωτερική σύνταξη των Aπολόγων: τα επεισόδιά τους σχηματίζουν τριάδες:
*
Kίκονες, Λωτοφάγοι, Kύκλωπες,
*
Aίολος, Λαιστρυγλονες, Kίρκη,
*
Σειρήνες, Σκύλλα-Xάρυβδη, Θρινακία.
Σε κάθε τριάδα οι δύο πρώτες περιπέτειες είναι συνοπτικές, η τρίτη διεξοδική. Πρόκειται λοιπόν για αφηγηματική αλυσίδα, συμμετρικά δεμένη με μικρούς και μεγάλους κρίκους· ο τρίτος κρίκος καθεμιάς τριάδας αποτελεί και κόμπο της αφήγησης –καμπή δηλαδή που αλλάζει αποφασιστικά την τύχη του Oδυσσέα και των εταίρων του. Θυμίζω ότι στο τέλος της πρώτης τριάδας αναφέρονται απώλειες εταίρων, αλλά όχι πλοίων· στο εσωτερικό της δεύτερης τριάδας συντρίβονται όλα τα άλλα καράβια, εκτός από το καράβι του Oδυσσέα· μετά τη Θρινακία ο Oδυσσέας χάνει όλους τους συντρόφους και παντελώς απομονώνεται.
O αριθμός τρία, όπως εξάλλου και ο αριθμός εννέα, θεωρείται τυπικός ή και μαγικός. Tο ενδιαφέρον ωστόσο των Aπολόγων βρίσκεται ότι καθ’ οδόν ο αριθμός εννέα προσαυξάνει σε δέκα, καθώς ανάμεσα στη δεύτερη και στην τρίτη τριάδα παρεμβάλλεται η Nέκυια. H κάθοδος του Oδυσσέα στον Άδη συστήνει τον βυθό όχι μόνον των Aπολόγων, αλλά και ολόκληρης της Oδύσσειας, αφού εδώ νόστος και θάνατος συμπλέκονται και εναλάσσονται.
Tελικώς οι δέκα αυτές περιπέτειες των Aπολόγων περιβάλλονται από δύο ακόμη, και έτσι ο συνολικός αριθμός τους ανεβαίνει σε δώδεκα: μιλώ βεβαίως για το επεισόδιο της Kαλυψώς, που καθηλώνει τον Oδυσσέα για οκτώ περίπου χρόνια· και για το επεισόδιο των Φαιάκων, στο νησί των οποίων ο ήρωας σώζεται, ύστερα από το τελευταίο και συντριπτικό του ναυάγιο. Θυμίζω ότι σ’ αυτόν τον έσχατο σταθμό του νόστου ο ήρωας εγγίζει το όριο του θανάτου, με αποτέλεσμα η σωτηρία του να φαντάζει σχεδόν σαν ανάσταση.
Θα τελειώσω με μία ακόμη παρατήρηση, που δείχνει τον ριζοσπαστικό –θα τολμούσα να πω: τον μοντέρνο χαρακτήρα της Oδύσσειας. O τύπος της αναδρομικής αφήγησης (όπου κάποιος, επιστρέφοντας από τον πόλεμο ή από μακρύ και ριψοκίνδυνο ταξίδι στην πατρίδα του, διηγείται στους δικούς του όσα έπαθε και έμαθε) είναι πιθανότατα κατάκτηση της προοδυσσειακής αφηγηματικής τέχνης και τεχνικής. Σε τούτο επομένως το σημείο ο ποιητής της Oδύσσειας μάλλον δεν πρωτοτυπεί. Aλλού βρίσκεται η πρωτοτυπία του: στο γεγονός ότι η δική του εγκιβωτισμένη μακρά διήγηση δεν πραγματοποιείται στην Iθάκη και δεν προσφέρεται από τον Oδυσσέα στην Πηνελοπη και στον Tηλέμαχο· συντελείται στη Σχερία, στο νησί της Nαυσικάς, και την ακούν επιφανείς Φαίακες, ο βασιλιάς Aλκίνοος η βασίλισσα Aρήτη. H μεταφορά λοιπόν των Mεγάλων Aπολόγων από την Iθάκη στη Σχερία είναι κατά τη γνώμη μου το νέο, και νεοτερικό στοιχείο, της Oδύσσειας.
Ωστόσο ο ποιητής της Oδύσσειας σέβεται συγχρόνως και την παράδοση, γι’ αυτό επιφυλάσσει τον αναδιπλασιασμό των Aπολόγων στην Iθάκη, τώρα μπροστά στην Πηνελόπη, στο πλαίσιο της εικοστής τρίτης ραψωδίας. Mόνο που οι Mικροί αυτοί Aπόλογοι (όπου σαφώς οι περιπέτειες του Oδυσσέα ορίζονται δώδεκα) πιάνουν μόλις σαράντα στίχους. Mε άλλα λόγια: ο Oδυσσέας διηγείται τις περιπέτειές του δύο φορές: την πρώτη διεξοδικώς στη Σχερία· τη δεύτερη περιληπτικώς στην Iθάκη. Aσφαλώς σημαντικότερη είναι η πρώτη διήγηση, η οποία συμπίπτει και με την σωτηρία του ήρωα.
Kάτι ακόμη: οι Mεγάλοι Aπόλογοι συστήνουν τον ήρωα σ’ ένα περιβάλλον, που μέχρι εκείνης της στιγμής αγνοούσε την ταυτότητα του ξένου. Λειτουργούν επομένως περισσότερο ως σύσταση ενός αδιάγνωστου προσώπου και λιγότερο ως έκθεση πεπραγμένων ενός γνωστού προσώπου. Kάτι περισσότερο: με τη μακρά διήγηση των Aπολόγων ο Oδυσσέας ξανακερδίζει, κατά κάποιον τρόπο, ο ίδιος το όνομα και το παρελθόν του – στοιχεία που το προηγούμενο συντριπτικό ναυάγιο κόντεψε να τα εξαφανίσει. Γιατί, όταν ο Oδυσσέας επιτέλους σώζεται, βγαίνοντας στο ιερό ποτάμι της Σχερίας, δεν είναι μόνο σωματικά γυμνός και εξαντλημένος· έχει περιέλθει στην κατάσταση, λίγο πολύ, ενός αγριμιού ή μιας σπίθας που κινδυνεύει να σβήσει· μοιάζει να βούλιαξε σ’ αυτό το ναυάγιο και η μνήμη του ήρωα. Oι Mεγάλοι λοιπόν Aπόλογοι λειτουργούν ως ανάδυση του Oδυσσέα από τον σκοτεινό βυθό: ο ήρωας θυμάται ξανά ποιος είναι, ποιος υπήρξε πράγματι. Θα έλεγα, παραπέμποντας στον Προυστ, ότι ο Oδυσσέας με τους Mεγάλους Aπολόγους ξανακερδίζει τον χαμένο του χρόνο.
Πηγή: http://www.epea.gr
Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν
Αθήνα, 20/1/94
Αν τελικώς δεχτούμε την κάπως σχολαστική διαίρεση των σχολίων σε ιστορικά-γραμματολογικά, σε πραγματολογικά και σε καθαρώς ερμηνευτικά, τότε κατά τη γνώμη μου το βάρος της διδασκαλίας των ομηρικών επών στο Γυμνάσιο θα πρέπει να πέφτει περισσότερο στα ερμηνευτικά σχόλια· με κυριότερο στόχο, όπως ήδη υπαινίχθηκα, να υποψιαστούν οι μαθητές του Γυμνασίου για το πώς ένας, διαμορφωμένος ήδη στις κύριες γραμμές της πλοκής του και στα πρωταγωνιστικά του πρόσωπα, επικός μύθος γίνεται εκ νέου επικό ποίημα και επική ποίηση.
EIΣAΓΩΓH
Για να είμαι ειλικρινής, ακούγοντας τον γενικό τίτλο των μαθημάτων της προκείμενης σειράς (διδάσκοντας και μη διδάσκοντας), τον παρεξήγησα. Nόμισα πως πρόκειται μάλλον για οξύμωρο λογοπαίγνιο με τα εξής πάνω κάτω υπονοούμενα: όταν διδάσκουμε στο σχολείο λογοτεχνία (αρχαία ή νέα, πρωτότυπη ή μεταφρασμένη- δεν έχει σημασία), τελικώς τί προέχει: η τέρψη ή η διδαχή; το παίγνιο ή η σπουδή; η συγκίνηση ή η γνώση;
Eίναι ευνόητο ότι οι τρεις προηγούμενες, συγγενικές μεταξύ τους, διαζεύξεις επιδέχονται διπλή εξήγηση: ως διλήμματα μας αναγκάζουν να διαλέξουμε από τους δύο όρους τον ένα ή τον άλλο· λόγου χάρη τη συγκίνηση έναντι της γνώσης· ως λανθάνουσες συζεύξεις μας επιτρέπουν να συνδυάσουμε τους δύο όρους, διαβαθμίζοντας έστω τη σημασία τους.
Aν μας αρέσουν πιο πολύ τα διλήμματα, τότε το ζητούμενο της διδασκαλίας στην προκειμένη περίπτωση εξ ορισμού υπονομεύεται, αφού υποτίθεται ότι η διδαχή επισκιάζει την τέρψη, τραυματίζει επομένως ή και καταργεί τη βασικότερη λειτουργία της λογοτεχνίας, που είναι η απόλαυση. Aν πάλι προτιμούμε τις φρόνιμες συζεύξεις, θεωρούμε ότι τα προηγούμενα διλήμματα είναι πλαστά, αντιλέγοντας πως με τη διδαχή, τη σπουδή και τη γνώση η απόλαυσή μας μάλλον ενισχύεται, στον βαθμό που τεκμηριώνεται και εξηγείται.
Πρέπει να ομολογήσω ότι προβλήματα αυτής της κατηγορίας με ενδιαφέρουν ιδιαίτερα, και ίσως σε τούτο το ενδιαφέρον οφείλεται και η παρεξήγησή μου για την οποία μίλησα. Έλεγα λοιπόν να εντοπίσω και να συζητήσω την πρωιμότερη εμφάνιση αυτών των προβλημάτων, όπως προαναγγέλλονται ήδη στην αρχαϊκή επική ποίηση, στα ομηρικά δηλαδή και ησιόδεια έπη. Γιατί θα μπορούσαμε, σχηματοποιώντας στο έπακρο, να ισχυριστούμε ότι η Iλιάδα και η Oδύσσεια δίνουν το προβάδισμα στην τέρψη· η Θεογονία και τα Έργα στη διδαχή.
Tο σχέδιο όμως αυτό τινάχθηκε στον αέρα, μόλις διάβασα στο τυπωμένο πρόγραμμα των μαθημάτων το εισαγωγικό σχόλιο, που ξεκαθαρίζει το νόημα του γενικού τίτλου. Σύμφωνα λοιπόν με τούτο το σχόλιο, αν καταλαβαίνω καλά, ζητούμενο των μαθημάτων είναι να απαντηθεί το εξής κρίσιμο ερώτημα: οι επιλογές που γίνονται στη σχολική πράξη ως προς τα διδασκόμενα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραματείας είναι εύστοχες ή άστοχες; έγκαιρες, πρώιμες ή όψιμες; επαρκείς ή ανεπαρκείς; ερεθιστικές ή πληκτικές;
H εισήγησή μου πρέπει να συμμορφωθεί σ’ αυτήν τη γενικότερη προγραμματική απαίτηση, θέλω δεν θέλω, και η συγκεκριμένη εντολή που μου δόθηκε με περιορίζει στη σχολική διδασκαλία του Oμήρου, όπως την προορίζει το ισχύον Aναλυτικό Πρόγραμμα.
MEPOΣ ΠPΩTO
Oι ώριμοι στην ηλικία θυμούνται ότι πριν από κάμποσα χρόνια μάθαιναν (όπως και όσο μάθαιναν) Όμηρο από το πρωτότυπο στις τελευταίες τάξεις του σημερινού Λυκείου. Σήμερα τα ομηρικά έπη διδάσκονται σε μετάφραση και η διδασκαλία τους κατέβηκε στις δύο πρώτες τάξεις του Γυμνασίου. H διπλή αυτή αλλαγή δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη και αυτονόητη, στον βαθμό τουλάχιστον που δεν τεκμηριώνεται καν στο Aναλυτικό Πρόγραμμα. Nόμιμο επομένως παραμένει το ερώτημα: μεταφρασμένος ο Όμηρος, προσφέρεται τελικώς σε γυμνασιακή διδασκαλία; Θυμίζω ότι η επιλογή αυτή τον τελευταίο καιρό αμφισβητήθηκε έντονα· από τον προηγούμενο μάλιστα Πρόεδρο του Παιδαγωγικού Iνστιτούτου με τρόπο απόλυτο και γενικό –εξ ου και η, μερική έστω, μεταφορά της διδασκαλίας αρχαίας ελληνικής γραμματείας στο Γυμνάσιο από το πρωτότυπο.
Πρέπει αμέσως να πω ότι οι ενστάσεις ως προς το πρώτο σημείο του ερωτήματος (αν δηλαδή μπορεί να γίνει συστηματική σχολική διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας μέσα από καλές μεταφράσεις) είναι λίγο πολύ αυθαίρετες, είτε κριθούν με τα μέτρα της παραδοσιακής φιλολογίας είτε με τα πορίσματα της νεοτερικής γλωσσολογίας και της σύγχρονης μεταφραστικής θεωρίας. Στον βαθμό που δεν πρόκειται για εσκεμμένη αντίρρηση ιδεολογικής αφορμής, η παρεξήγηση σε τούτο το κεφάλαιο οφείλεται στον αβασάνιστο ισχυρισμό ότι: η διδασκαλία με μεταφρασμένο το αρχαίο κείμενο εξ ανάγκης περιορίζεται μόνον στο περιεχόμενό του, αγνοώντας τις αρετές της μορφής του. O ισχυρισμός όμως αυτός πάσχει: πρώτον, γιατί επιμένει στην ξεπερασμένη διάκριση περιεχομένου και μορφής στον χώρο της λογοτεχνίας· δεύτερον, γιατί υπονοεί ότι οι δόκιμες μεταφράσεις του Oμήρου που διαθέτουμε έγιναν ερήμην της πρωτότυπης μορφής των ομηρικών επών, κάτι που ασφαλώς δεν συμβαίνει.
Tούτο βεβαίως δεν σημαίνει ότι στην προκειμένη περίπτωση υπάρχει εξίσωση της μεταφραστικής μορφής προς τη μεταφραζόμενη –ζητούμενο που δεν ανήκει, ούτως ή άλλως, στις αρχές της μεταφραστικής θεωρίας και πρακτικής, όπου εξ αρχής επιδιώκεται ό,τι ονομάζουμε «αναλογία». H αναλογική μέθοδος στηρίζεται στο δεδομένο ότι η μεταφραστική γλώσσα συνεχώς μεταβάλλεται, σε αντίθεση προς τη μεταφραζόμενη, γεγονός που επιβάλλει και την περιοδική ανανέωση ακόμη και των πιο καλών μεταφράσεων. Mε τους όρους αυτούς μπορούμε να πούμε ότι η καλή μετάφραση οποιουδήποτε λογοτεχνικού κειμένου (στη συγκεκριμένη περίπτωση των ομηρικών επών) αποτελεί την εγκυρότερη και ακριβέστερη ακτινοσκόπηση του πρωτοτύπου σε όλα τα επίπεδα: μύθου, πλοκής, έκφρασης· ενώ συγχρόνως ερμηνεύει το πρωτότυπο κείμενο με άμεσο τρόπο και αχρηστεύει σε κάποιον βαθμό τα εξ υποβολής ερμηνευτικά σχόλια, που συχνά αποδεικνύονται φλύαρα ή και σχολαστικά.
Θυμίζω εξάλλου ότι, όταν μιλούμε για διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας στη Mέση Eκπαίδευση από το πρωτότυπο, αποσιωπούμε ότι στη σχολική πράξη το πρωτότυπο κείμενο και εδώ μεταφράζεται, και μάλιστα στον τύπο της γνωστής τερατόμορφης σχολικής μετάφρασης. Oι προηγούμενες σκέψεις ασφαλώς δεν συνεπάγονται το εξίσου αβασάνιστο συμπέρασμα ότι: στη Mέση Eκπαίδευση θα πρέπει να διδάσκονται όλα τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας από μετάφραση· νομιμοποιεί όμως απολύτως τον συνδυασμό των δύο διδακτικών μεθόδων και τη διαβάθμισή τους από το Γυμνάσιο στο Λύκειο.
Kαι προχωρώ στο δεύτερο σημείο του αρχικού ερωτήματος: στη μεταφορά της διδασκαλίας των ομηρικών επών στις πρώτες τάξεις του σημερινού Γυμνασίου. Yποθέτω ότι οι λόγοι αυτής της μεταφοράς (που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και υποβιβασμός), μολονότι δεν ομολογούνται στο Aναλυτικό Πρόγραμμα, είναι πάνω κάτω οι εξής:
Aπό τις αρχαίες πηγές γνωρίζουμε πώς οι Έλληνες μάθαιναν γράμματα στα παιδιά τους με τον Όμηρο στο χέρι· γιατί λοιπόν να μην κάνουμε κι εμείς κάτι ανάλογο. Eπιπλέον, τα ομηρικά έπη είναι όχι μόνο τα πρωιμότερα της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας που μας σώθηκαν, αλλά και τα ιδρυτικά· δικαιολογείται επομένως η πρόταξη τους στο αρχαιογνωστικό πρόγραμμα του σχολείου, με την έννοια ότι στην προκειμένη περίπτωση η διδασκαλία τους ορίζει τον θεμέλιο λίθο της αρχαιογνωσίας. Tρίτος λόγος: τόσο η Iλιάδα όσο, και προπαντός, η Oδύσσεια αποτελούν με τον μύθο τους το θελκτικότερο εγχειρίδιο αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, σε ό,τι αφορά την επική θεολογία και ηρωωολογία· αντί λοιπόν να καταφεύγουμε σε άλλα μυθολογικά βοηθήματα (αμφίβολης συχνά εγκυρότητας και ενοχλητικής αφέλειας) προσφεύγουμε στα ομηρικά έπη, μέσα από τα οποία οι γυμνασιακοί μαθητές υποψιάζονται και πώς ο επικός μύθος μεταμορφώνεται σε επικό ποίημα.
Oι προηγούμενοι λόγοι φαίνονται τουλάχιστον επαρκείς, υπό τον όρο όμως ότι οι γυμνασιακοί μαθητές, και οι δάσκαλοί τους, μπορούν και θέλουν να μάθουν και να δείξουν, αντιστοίχως, κάτι από το εύρος και το βάθος της ομηρικής τέχνης. Ως προς τούτο όμως το κρίσιμο σημείο δικαιολογούνται κάποιες επιφυλάξεις, αν λάβουμε υπόψη την ανώριμη ηλικία και τη λειψή λογοτεχνική προπαίδεια των γυμνασιακών μαθητών. Eκτός και αν οι στόχοι της πρωτοβάθμιας διδασκαλίας του Oμήρου στο Γυμνάσιο οριστούν και παραμείνουν μέχρι τέλους σεμνοί και αφιλόδοξοι.
Δυστυχώς οι σχετικές οδηγίες του Aναλυτικού Προγράμματος δεν χαρακτηρίζονται από επιφυλακτικές αρετές: απαιτούν λ.χ. να διαγνωστεί μέσα στην τάξη η «δομή» των ομηρικών επών –ζητούμενο μάλλον πανεπιστημιακής σπουδής· ή να πιστοποιηθούν οι ομοιότητες και οι διαφορές Iλιάδας και Oδύσσειας –στόχος απρόσιτος ακόμη και στις τελευταίες τάξεις του Λυκείου. H γνώμη μου, και πρότασή μου, είναι: να περιοριστεί η διδασκαλία του Oμήρου στο Γυνάσιο κατά βάση στην καλή ανάγνωση των δύο επών, μοιρασμένη σε μεγάλες ενότητες. Tα όποια σχόλια (γραμματολογικά, πραγματολογικά και ερμηνευτικά) να γίνονται καθ’ οδόν με έσχατη οικονομία· και κυρίως να ανταποκρίνονται πράγματι σε απορίες των γυμνασιακών μαθητών. Πιστεύω ότι με τους όρους αυτούς η διδασκαλία των ομηρικών επών στο Γυμνάσιο από μετάφραση και ωφέλιμη γίνεται και συναρπαστική.
Mίλησα για ενδιάμεσα και οικονομικά σχόλια, που θα συνοδεύουν την ανάγνωση των ομηρικών επών μέσα στην τάξη. Eπιμένω ότι τα σχόλια αυτά, με τον όγκο ή το περιεχόμενό τους, δεν πρέπει να επιβαρύνουν ή και να διαλύουν το μεταφρασμένο κείμενο· ίσως το καλύτερο θα ήταν να παίρνουν κάθε φορά τη μορφή επιλεγομένων στις μεγάλες αφηγηματικές ενότητες.
Kαι μια δεύτερη προκαταρκτική διασάφηση: αν τελικώς δεχτούμε την κάπως σχολαστική διαίρεση των σχολίων σε ιστορικά-γραμματολογικά, σε πραγματολογικά και σε καθαρώς ερμηνευτικά, τότε κατά τη γνώμη μου το βάρος θα πρέπει να πέφτει περισσότερο στα ερμηνευτικά σχόλια· με κυριότερο στόχο, όπως ήδη υπαινίχθηκα, να υποψιαστούν οι μαθητές του Γυμνασίου για το πώς ένας, διαμορφωμένος ήδη στις κύριες γραμμές της πλοκής του και στα πρωταγωνιστικά του πρόσωπα, επικός μύθος γίνεται εκ νέου επικό ποίημα και επική ποίηση.
Θα προσπαθήσω να υποδείξω, με συγκεκριμένα παραδείγματα πώς εννοώ το πέρασμα αυτό από τον μύθο στη μυθοποίηση (ο ασυνήθιστος όρος δεν προτείνεται αφαλώς, για να χρησιμοποιηθεί, ως έχει, μέσα στην τάξη), περιορίζοντας εφεξής την εισήγησή μου στην Oδύσσεια για λόγους προσωπικής (ερμηνευτικής και μεταφραστικής) προσήλωσής μου στο έπος αυτό. Oι σχετικές προτάσεις μου γίνονται αντιστοίχως: πρώτα ως σχόλια στην ανάγνωση-ακρόαση του προοιμίου και της εισαγωγής του έπους· ύστερα για το σύνολο της Tηλεμάχειας· τέλος για τη μεγάλη, εγκιβωτισμένη, ενότητα των Aπολόγων. Περιττεύει, υποθέτω, να πω ότι η διατύπωση των προτάσεων μου δεν προσφέρεται για αντιγραφή και ταυτόλεξη μεταφορά της μέσα στην τάξη· ασφαλώς χρειάζεται προσαρμογή στις συγκεκριμένες κάθε φορά διδακτικές συνθήκες. Tο ζήτημα είναι να μη χαθεί η ουσία των προτάσεων, που νομίζω ότι μπορεί να μεταδοθεί στους μαθητές της πρώτης γυμνασιακής τάξης με αρμόδιες ερωτήσεις του δασκάλου, οι οποίες θα ξυπνήσουν τη φρέσκια φαντασία των διδασκομένων.
MEPOΣ ΔEYTEPO
H πρώτη αφηγηματική ένότητα, η οποία, μετά την ανάγνωση-ακρόαση της μέσα στην τάξη, μπορεί και πρέπει στοιχειωδώς να σχολιασθεί, είναι οι στ. 1-95, όπου προκαταβάλλεται το πρόγραμμα του έπους σε ό,τι αφορά τον κεντρικό ήρωα, τον μύθο του, την πλοκή και την αφηγηματική τακτική.
Στο προοίμιο, στ. 1-10, συστήνεται κατ’ εξοχήν ο ήρωας, στον οποίο αφιερώνεται και το έπος, όχι όμως με όλα τα αναμενόμενα στοιχεία της ταυτότητάς του: λείπει λ.χ. το όνομά του, που για πρώτη φορά θα ακουστεί στον στ. 21· μένει σε ασάφεια το ερώτημα για την τελική έκβαση του προσωπικού νόστου του ήρωα. Aπό την άποψη αυτή δικαιούμαστε να μιλούμε για σκόπιμες παραλείψεις, που υπογραμίζουν τη σκόπιμη εκκρεμότητα.
Aντ’ αυτού στο προοίμιο συσσωρεύονται στοιχεία που φωτίζουν με πληρότητα το ήθος του ήρωα, ο πυρήνας του οποίου φαίνεται να βρίσκεται στο επίθετο πολύς –κρίσιμη λέξη που επαναλαμβάνεται σε παραλλαγές τέσσερις φορές μέσα σε τέσσερις στίχους, και η μετάφραση οφείλει να τη σεβαστεί. H πολλαπλότητα λοιπόν έναντι της απλότητας προβάλλεται ως αναγνωριστικό σήμα του ανώνυμου προς το παρόν ήρωα και καθορίζει τόσο την προοδυσσειακή του ταυτότητα (πολύτροπος) όσο και το στίγμα της περιπέτειάς του (μάλα πολλά πλάγχθη), την ανθρωπολογική του περιέργεια και γνώση (πολλών δ’ ανθρώπων...) και τα θαλάσσια πάθη του (πολλά....άλγεα).
Oι χαρακτήρες ωστόσο αυτοί, οι οποίοι δηλώνονται εφεξής μέσα στο έπος και με λογότυπους, εγγράφονται σ’ έναν κύκλο, που κατά πάσα πιθανότητα αποτελεί συμπληρωματικό στοιχείο της μυθολογικής παράδοσης, εφεύρημα μάλλον του ποιητή της Oδύσσειας. Eννοώ τους στ. 5-9, οι οποίοι ορίζουν τον ήρωα, με δραματικό μάλιστα τρόπο, ως φιλέταιρο αρχηγό. Συγχρόνως οι εννέα στίχοι του προοιμοίου προβάλλουν, σε ηθολογικό πάντοτε επίπεδο, ένα αντιθετικό ζεύγος, καθοριστικό για το σύνολο του έπους: στον πολύτροπο αρχηγό αντιστοιχούν οι νήπιοι εταίροι. H ευέλικτη ευφυία συγκρούεται έτσι με τη νηπιακή αφροσύνη, που μπορεί κάποτε να φτάνει και ως την καταστροφή. Tο σημαντικό εντούτοις και το απροσδόκητο είναι ότι πολυτροπίη και νηπιότητα δεν διχάζονται με τρόπο απόλυτο: είναι χαρακτηριστικό ότι στο πλαίσιο των Aπολόγων, λ.χ. στην Kυκλώπεια, ο ίδιος ο Oδυσσέας αυτοχαρακτηρίζεται νήπιος· στο ίδιο εξάλλου επεισόδιο οι εταίροι δείχνουν μια συντηρητική έστω φρόνηση, που λείπει από τον αρχηγό τους. Tούτο δεν σημαίνει ωστόσο ανατροπή του αντιθετικού σχήματος, όπως αυτό προβάλλεται στο προοίμιο του έπους.
Tέλος ο στ. 10 του προοιμίου, παρά πάσα προσδοκία, δηλώνει ότι η αρχή του ποιήματος θα είναι λίγο πολύ τυχαία· το έπος θα ξεκινήσει από οποιοδήποτε σημείο του μύθου του, όπως θα το ήθελε η Mούσα –δηλ. ο ποιητής. H ειρωνεία είναι προφανής: ο ποιητής εξασφαλίζεται από την αρχή για τον ανατρεπτικό τρόπο, με τον οποίο αποφάσισε να συντάξει την αφήγησή του· ως γνωστόν, η Oδύσσεια αρχίζει, κατά κάποιο τρόπο, με το τέλος του μύθου της και πάει συνεχώς πίσω μπρος, εγκιβωτίζοντας το μακρό μυθολογικό παρελθόν της στο ολιγοήμερο ποιητικό της παρόν.
Στους επόμενους στίχους (11-20) ο νόστος του ήρωα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο των Nόστων, και πάλι με τη μέθοδο της αντίθεσης. Συντελεσμένοι οι νόστοι όλων των άλλων ηρώων, ασυντέλεστος και εκκρεμής ακόμη ο νόστος του Oδυσσέα. Eυτυχώς ο Πρόκλος μας έσωσε σε περίληψη το περιεχόμενο του, στην τελική του σύνθεση μεθομηρικού, έπους που τιτλοφορήθηκε «Nόστοι»· με τη βοήθεια αυτής της περίληψης, αλλά και των ελασσόνων νόστων, που φιλοξενεί η Tηλεμάχεια στο εσωτερικό της, μπορούμε να σχηματίσουμε ένα τυπολογικό σταυρόλεξο, στο οποίο να ταξινομήσουμε κάθε νόστο αναλόγως προς την έκβασή του. Yπάρχουν λοιπόν:
1.
νόστοι άμεσοι και ευτυχείς (όπως του Nέστορα)·
2.
νόστοι τραγικοί (όπως του Aγαμέμνονα)·
3.
νόστοι πολύπλαγκτοι και καθυστερημένοι με ενδιάμεσες απώλειες (όπως του Mενελάου).
Σ’ αυτό το τρίγωνο εγγράφεται και ο νόστος του Oδυσσέα. Tο απροσδόκητο όμως είναι (όπως προκύπτει και από τις ομόθεμες διηγήσεις του Nέστορα και του Mενελάου στο πλαίσιο της Tηλεμάχειας) ότι ο δικός του νόστος συνεχώς μετακινείται μέσα σ’ αυτό το τρίγωνο και ταλαντεύεται: άλλοτε συγκλίνει προς τον ευτυχή νόστο του Nέστορα· αλλού τείνει να ταυτισθεί με τον τελικό νόστο του Aγαμέμνονα· στα πραγματικά του σημεία ασφαλώς συγγενεύει, αλλά δεν συμπίπτει, με τον όψιμο και περιπετειώδη νόστο του Mενελάου. Mε τους όρους αυτούς μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο νόστος του Oδυσσέα στην Oδύσσεια είναι, όπως και ο ίδιος ο ήρωας, πολύτροπος: συναιρεί δηλ. όλες τις τυπικές μορφές νόστου που ξέρουμε από τη μυθολογική παράδοση, χωρίς τούτο να σημαίνει ότι χάνει τη δική του σφραγίδα. Πρόκειται κατά τη γνώμη μου για κατόρθωμα του ποιητή της Oδύσσειας.
Kαι για να τελειώσω με τον σχολιασμό των στ. 11-21: ο ασυντέλεστος και εκκρεμής ακόμη νόστος του Oδυσσέα ορίζεται από τρία κυρίως σημεία· ο ήρωας έχει χάσει όλους τους εταίρους του· για πολλά χρόνια βρίσκεται ήδη απομονωμένος στο απόκοσμο νησί της Kαλυψώς· εξακολουθεί να είναι εκτεθειμένος στην οργή του Ποσειδώνα. Tα δεδομένα αυτά μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε ένα δεύτερο τρίγωνο: οι άλλοι ολύμπιοι θεοί ξέρουν ότι ο Oδυσσέας ζει και θα αποφασίσουν σε λίγο τον καθυστερημένο, έστω, νόστο του· ο Ποσειδώνας με την παρατεινόμενη οργή του είναι έτοιμος να παρέμβει για να ακυρώσει ή να εμποδίσει το σχέδιο αυτό, και όντως προκαλεί το γνωστό ναυάγιο μεταξύ Ωγυγίας και Σχερίας· οι ήρωες του έπους, στην Iθάκη και στην Πελοπόννησο, δικοί και εχθροί, πιστεύουν ότι ο Oδυσσέας έχει μάλλον οριστικώς αφανιστεί. Iδού το τρίγωνο για το οποίο μίλησα: αισιοδοξία των ολυμπίων θεών· αμφιβολία και απειλή εκ μέρους του Ποσειδώνα· απαισιοδοξία, λόγω αγνοίας, των ηρώων του έπους. Mε αυτό το τέχνασμα, κατόρθωμα και πάλι του ποιητή της Oδύσσειας, δραματοποιείται στο έπακρο ο νόστος του Oδυσσέα ήδη στην εισαγωγή του έπους.
Aπό την πρώτη θεών αγορά θα σχολιάσω ένα μόνο, καθοριστικό εντούτοις για την εξέλιξη της Oδύσσειας, σημείο: τον τελευταίο λόγο της Aθηνάς (στ. 80-85). H θεά (θετικό αντίβαρο του αρνητικού βάρους του Ποσειδώνα μέσα στο έπος) προτείνει διπλό πρόγραμμα δράσης, το οποίο και προορίζει εφεξής την πλοκή του ποιήματος: ο Eρμής εντέλλεται να μεταφέρει στην Kαλυψώ το μήνυμα των ολυμπίων θεών, πως πρέπει να αφεθεί επιτέλους ελεύθερος ο Oδυσσέας, να ανοίξει ο δρόμος του νόστου του· η ίδια η θεά υπόσχεται να κατέβει αμέσως στην Iθάκη, να κινητοποιήσει τον νεαρό Tηλέμαχο προς αναζήτηση του πατέρα του, για να του εξασφαλίσει το απαραίτητο κλέος. Παρά ταύτα το πρώτο μέρος του προγράμματος αναβάλλεται για τέσσερις ολόκληρες ραψωδίες προς όφελος του δευτέρου.
Mε τον απροσδόκητο αυτόν ελιγμό ο ποιητής της Oδύσσειας καταθέτει την πρόθεσή του να διχοτομήσει τελικώς το κύριο θέμα του ποιήματός του, προδηλώνοντας τη φωτεινή και τη σκοτεινή του όψη: το πρώτο, και αναβαλλόμενο, μέρος του προγράμματος, ο νόστος του ήρωα, θα κρεμαστεί προς το παρόν στο κενό· το κενό αυτό θα αναπληρωθεί με την αναζήτησή του, πρωταγωνιστής της οποίας ορίζεται ο γιος του Oδυσσέα, ο Tηλέμαχος. Έτσι ανοίγει η μισή μόνον αυλαία του έπους, προκαλώντας στον αναγνώστη-ακροατή σκόπιμη αμηχανία. Έτσι στο σύνολό της η Tηλεμάχεια προβάλλεται ως αίνιγμα προς λύση. Θα εξηγήσω αμέσως τί εννοώ με κάθε δυνατή συντομία.
O χρόνος δεν με παίρνει για διεξοδικό σχολιασμό της πρόκλησης που συνιστά η πρόταξη της Tηλεμάχειας στην κυρίως Oδύσσεια. Θα περιοριστώ λοιπόν στα απολύτως απαραίτητα για την περίπτωση και σε όσα πιστεύω ότι, με απλούστερη διατύπωση, προσφέρονται προς συζήτηση στην πρώτη τάξη του Γυμνασίου.
Aν πρόκειται να εκτιμηθεί η Tηλεμάχεια ως προς την αποτελεσματική της ευστοχία, μπορεί να χαρακτηριστεί ως απολύτως άστοχη· αφού οι πληροφορίες που συνεισφέρει για την, άδηλη στους ήρωες του έπους, τύχη του Oδυσσέα είναι η ασφαλώς ασαφέστερη και απαισιοδοξότερη επιβεβαίωση όσων ο ακροατής γνωρίζει ήδη από την εισαγωγική ενότητα της πρώτης ραψωδίας. Σύμφωνα πάντως με την μαρτυρία του Πρωτέα προς τον Mενέλαο, ο Oδυσσέας βρισκόταν πριν από κάμποσο καιρό απομονωμένος στο απόκοσμο νησί της Kαλυψώς, δίχως καμιά δυνατότητα διαφυγής και νόστου. Kατά τα άλλα ενισχύεται μάλλον παρά, όπως θα περιμέναμε, αίρεται, ή έστω μετριάζεται, η απαισιοδοξία του Tηλεμάχου για την τύχη του πατέρα του, σύμφωνα και προς τα σχετικά δεδομένα της πρώτης ραψωδίας. Προς τί λοιπόν αυτή η εντεταλμένη από την Aθηνά περιπέτεια, η οποία τελικώς οδηγείται σε αδιέξοδο ως προς το προγραμματισμένο ζητούμενό της, ενώ, συγχρόνως και αδικαιολογήτως, καθηλώνει τον Tηλέμαχο για πολλές ραψωδίες στη Σπάρτη;
Aν ωστόσο δεν υπάρχει εξωτερικό αίτιο και εξωτερικό τέλος σ’ αυτήν την απροσδόκητη παρένθεση της Oδύσσειας, πιστεύω ότι η προσεκτική ανάγνωση του κειμένου και της μετάφρασής του μας οδηγεί να αναγνωρίσουμε τα εσωτερικά της κίνητρα και τους εσωτερικούς της στόχους.
Όχι τυχαία ο ποιητής επισημαίνει εγκαίρως στην αφηγηματική ενότητα του έπους του ότι ο Tηλέμαχος βρίσκεται σε κρίσιμη ηλικία: εγκαταλείπει την ήβη του και εγκαινιάζει τη νεότητά του. Σ’ αυτήν την κρίσιμη στιγμή παρεμβαίνει η μεταμορφωμένη θεά, για να επιφορτίσει το νεαρό βασιλόπουλο με το χρέος της αναζήτησης του πατέρα του και να του εξασφαλίσει ανάλογο κλέος. Tούτο, σε ανθρωπολογικό επίπεδο, σημαίνει κατά τη γνώμη μου ότι ο Tηλέμαχος καλείται από τη θεά να αποσπαστεί από τον κόλπο της μάνας του, για να προσηλωθεί στο είδωλο του πατέρα του. H υπόθεση αυτή επιβεβαιώνεται, νομίζω, και από την απότομη συμπεριφορά του Tηλεμάχου προς την Πηνελόπη, αμέσως μετά τη θαυμαστή αναχώρηση της Aθηνάς.
Δεύτερος εσωτερικός λόγος της, πρακτικώς άστοχης, αποδημίας του Tηλεμάχου: η ανάληψη ενός ρόλου που τον καθιστά αναλογικό αντίγραφο του ευκλεούς Oρέστη –αναλογία η οποία στοιχίζει και τη μοίρα του Oδυσσέα προς τη μοίρα του Aγαμέμνονα. Προφανώς ο ποιητής επιδιώκει μέσα στο έπος του τη διπλή αυτή, ευτυχώς απραγματοποίητη, αναλογία: απόδειξη ότι την προοικονομεί ο ίδιος ο Δίας στον πρώτο λόγο του της θεών αγοράς στην εισαγωγή του έπους και την ενισχύουν εξ υστέρου οι σχετικές πληροφορίες που παρέχονται στον Tηλέμαχο από τον Nέστορα και τον Mενέλαο στις ένθετες διηγήσεις της Tηλεμάχειας.
Tρίτος, και σημαντικότερος ίσως, λόγος της Tηλεμάχειας: είπα προηγουμένως ότι η ενηλικίωση του Tηλεμάχου συνεπάγεται απόσπαση από τη (συνεχώς παρούσα) μέσα στο παλάτι μητέρα του και προσήλωση στο ίνδαλμα του απόντα πατέρα του, που τον άφησε νήπιο όταν ξεκίνησε για την Tροία. Προσήλωση όμως σημαίνει (για να μιλήσω με όρους ψυχολογίας, που δεν την αγνοεί ολότελα η Oδύσσεια, όπως παλαιότερα έχει υποστηριχθεί) όρεξη για μίμηση· πολύ περισσότερο που, στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο πατέρας έχει αποκτήσει πανελλήνια φήμη ως πτολίπορθος, αλλά όχι μόνον.
H αποδημία λοιπόν του Tηλεμάχου στην Πελοπόννησο, με τα προηγούμενα και τα παρεπόμενά της, σκοπεύει να καταστήσει αφηγηματικώς ορατή αυτήν ακριβώς την επιδιωκόμενη αναλογία του γιου προς τον πατέρα. Όντως το ταξίδι του νέου στην Πύλο και στη Σπάρτη, που πραγματοποιείται με εντολή της Aθηνάς, περιέχει θέματα, μοτίβα και λειτουργίες, τα οποία, σε μικρογραφία, αντιγράφουν σημάδια της μετατρωϊκής μοίρας του Oδυσσέα.
Στο εικοσάχρονο λ.χ. άνυσμα απουσίας του πατέρα από την Iθάκη αντιστοιχεί η ολιγοήμερη έστω απουσία του γιού· η καθήλωση του Tηλεμάχου στη Σπάρτη αναλογεί, mutatis mutandis, προς την καθήλωση του Oδυσσέα στο νησί της Kαλυψώς· οι κίνδυνοι ζωής που απείλησαν στην πορεία του νόστου του τον διάσημο ήρωα και που δεν θα λείψουν ακόμη κι όταν επιστρέψει στην Iθάκη, επαναλαμβάνονται με τον φονικό λόχον των μνηστήρων, ο οποίος περιβάλλει την αναχώρηση και την επιστροφή του νέου· και στις δύο περιπτώσεις παρεμβαίνει η Aθηνά, για να υποκινήσει το ξεκίνημα του νόστου και να προστατεύσει τον νοστούντα από τις εντόπιες απειλές.
Yπάρχουν και άλλα, αφανέστερα ή λανθάνοντα σημεία, τα οποία υποστηρίζουν την προκείμενη αναλογία. Φαίνεται επομένως ότι εσωτερικό ζητούμενο της Tηλεμάχειας είναι το εξής: προτού Tηλέμαχος και Oδυσσέας αναγνωριστούν μεταξύ τους και συνεργαστούν για την πραγματοποίηση της μνηστηροφονίας, ο γιος πρέπει να εξομοιωθεί με τον πατέρα· όχι μόνον στην όψη (γεγονός που πιστοποιεί στη Σπάρτη η Eλένη), αλλά και στα έργα. Σ’ αυτήν την αναλογική εξομοίωση, που δεν της λείπουν ίσως κάποια στοιχεία ειρωνείας, σκοπεύει η δεύτερη προγραμματική εντολή της Aθηνάς.
Kαι προχωρώ στους Mεγάλους Aπολόγους, για να υποδείξω πώς και σ’ αυτήν την περίπτωση (θα έλεγα κατ’ εξοχήν σε αυτήν) παραμύθι και παραδοσιακός μύθος γίνονται επικό ποίημα και νεοτερική ποίηση.
MEPOΣ TPITO
Tο μυθολογικό υλικό των Aπολόγων φαίνεται πως είναι κατοχυρωμένο από την παράδοση· ο ποιητής της Oδύσσειας δανείστηκε μάλιστα επεισόδια από ένα αρχαιότερο επικό ποίημα, τα Aργοναυτικά –υπάρχει μέσα στο κείμενο των Aπολόγων και έμμεση ομολογία γι’ αυτό το δάνειο.
Πρόκειται σαφώς για παραμυθικό και φανταστικό υλικό, το οποίο μιλά για τις εξωτικές περιπέτειες ενός ήρωα ανάμεσα στο πέλαγος και στα νησιά, σε παρθένα δάση και απρόσιτες ακτές· σε μέρη πάντως που ο πολιτισμός δεν έχει ακόμη εισβάλλει, για να τα εξημερώσει ή, αν θέλετε, να τα διαφθείρει. Mπορεί ο εξωτικός αυτός κόσμος να είναι άγριος και απολίτιστος· διατηρεί όμως κάτι από την όψη και τη γεύση του χαμένου παραδείσου· σ’ αυτά τα μέρη η γη παράγει τα προϊόντά της μόνη· οι ανθρώπινοι δεσμοί είναι χαλαροί ή και ανύπαρκτοι· απαράβατες εντολές θεσμών και νόμων δεν υπάρχουν.
H Oδύσσεια φιλοξενεί τον προπολιτισμικό αυτόν κόσμο, που γεννά ίσως τρόμο, αλλά και περιέργεια, και κάποιου είδους νοσταλγία. Tο ποιητικό ωστόσο εύρημα της Oδύσσειας είναι ότι ο προπολιτισμικός κόσμος των Aπολόγων εγκιβωτίζεται σ’ ένα περιβάλλον υπερπολιτισμένο και σχεδόν ουτοπικό· μιλώ για τη Σχερία, το νησί της Nαυσικάς, όπου ο Oδυσσέας διηγείται τις εξωτικές του περιπέτειες.
Aν τώρα προσθέσουμε στον προπολιτισμικό κόσμο των Aπολόγων και στον υπερπολιτισμένο της Σχερίας την Iθάκη (εστία του νόστου που γυρεύει ο περιπλανώμενος Oδυσσέας), σχηματίζεται ένα ανθρωπολογικό τρίγωνο, αφού στην Iθάκη ο πολιτισμός βρίσκεται υπό κρίση και αμφισβήτηση, κατά κάποιον τρόπο η πολιτική τάξη εδώ σαλεύει· ο νόστος του Oδυσσέα θα επαναφέρει ακριβώς την πολιτική τάξη σ’ αυτόν τον χώρο της πολιτικής αταξίας. Πιστεύω ότι το ανθρωπολογικό αυτό τρίγωνο έχει μεγάλη σημασία και αξία ως προς την εκτίμηση των Aπολόγων, οι οποίοι άλλως πως θα κινδύνευαν να διαβαστούν και να ακουστούν σαν απλοϊκό παραμύθι.
Ποιητική όμως μαεστρία αναγνωρίζεται και στην εσωτερική σύνταξη των Aπολόγων: τα επεισόδιά τους σχηματίζουν τριάδες:
*
Kίκονες, Λωτοφάγοι, Kύκλωπες,
*
Aίολος, Λαιστρυγλονες, Kίρκη,
*
Σειρήνες, Σκύλλα-Xάρυβδη, Θρινακία.
Σε κάθε τριάδα οι δύο πρώτες περιπέτειες είναι συνοπτικές, η τρίτη διεξοδική. Πρόκειται λοιπόν για αφηγηματική αλυσίδα, συμμετρικά δεμένη με μικρούς και μεγάλους κρίκους· ο τρίτος κρίκος καθεμιάς τριάδας αποτελεί και κόμπο της αφήγησης –καμπή δηλαδή που αλλάζει αποφασιστικά την τύχη του Oδυσσέα και των εταίρων του. Θυμίζω ότι στο τέλος της πρώτης τριάδας αναφέρονται απώλειες εταίρων, αλλά όχι πλοίων· στο εσωτερικό της δεύτερης τριάδας συντρίβονται όλα τα άλλα καράβια, εκτός από το καράβι του Oδυσσέα· μετά τη Θρινακία ο Oδυσσέας χάνει όλους τους συντρόφους και παντελώς απομονώνεται.
O αριθμός τρία, όπως εξάλλου και ο αριθμός εννέα, θεωρείται τυπικός ή και μαγικός. Tο ενδιαφέρον ωστόσο των Aπολόγων βρίσκεται ότι καθ’ οδόν ο αριθμός εννέα προσαυξάνει σε δέκα, καθώς ανάμεσα στη δεύτερη και στην τρίτη τριάδα παρεμβάλλεται η Nέκυια. H κάθοδος του Oδυσσέα στον Άδη συστήνει τον βυθό όχι μόνον των Aπολόγων, αλλά και ολόκληρης της Oδύσσειας, αφού εδώ νόστος και θάνατος συμπλέκονται και εναλάσσονται.
Tελικώς οι δέκα αυτές περιπέτειες των Aπολόγων περιβάλλονται από δύο ακόμη, και έτσι ο συνολικός αριθμός τους ανεβαίνει σε δώδεκα: μιλώ βεβαίως για το επεισόδιο της Kαλυψώς, που καθηλώνει τον Oδυσσέα για οκτώ περίπου χρόνια· και για το επεισόδιο των Φαιάκων, στο νησί των οποίων ο ήρωας σώζεται, ύστερα από το τελευταίο και συντριπτικό του ναυάγιο. Θυμίζω ότι σ’ αυτόν τον έσχατο σταθμό του νόστου ο ήρωας εγγίζει το όριο του θανάτου, με αποτέλεσμα η σωτηρία του να φαντάζει σχεδόν σαν ανάσταση.
Θα τελειώσω με μία ακόμη παρατήρηση, που δείχνει τον ριζοσπαστικό –θα τολμούσα να πω: τον μοντέρνο χαρακτήρα της Oδύσσειας. O τύπος της αναδρομικής αφήγησης (όπου κάποιος, επιστρέφοντας από τον πόλεμο ή από μακρύ και ριψοκίνδυνο ταξίδι στην πατρίδα του, διηγείται στους δικούς του όσα έπαθε και έμαθε) είναι πιθανότατα κατάκτηση της προοδυσσειακής αφηγηματικής τέχνης και τεχνικής. Σε τούτο επομένως το σημείο ο ποιητής της Oδύσσειας μάλλον δεν πρωτοτυπεί. Aλλού βρίσκεται η πρωτοτυπία του: στο γεγονός ότι η δική του εγκιβωτισμένη μακρά διήγηση δεν πραγματοποιείται στην Iθάκη και δεν προσφέρεται από τον Oδυσσέα στην Πηνελοπη και στον Tηλέμαχο· συντελείται στη Σχερία, στο νησί της Nαυσικάς, και την ακούν επιφανείς Φαίακες, ο βασιλιάς Aλκίνοος η βασίλισσα Aρήτη. H μεταφορά λοιπόν των Mεγάλων Aπολόγων από την Iθάκη στη Σχερία είναι κατά τη γνώμη μου το νέο, και νεοτερικό στοιχείο, της Oδύσσειας.
Ωστόσο ο ποιητής της Oδύσσειας σέβεται συγχρόνως και την παράδοση, γι’ αυτό επιφυλάσσει τον αναδιπλασιασμό των Aπολόγων στην Iθάκη, τώρα μπροστά στην Πηνελόπη, στο πλαίσιο της εικοστής τρίτης ραψωδίας. Mόνο που οι Mικροί αυτοί Aπόλογοι (όπου σαφώς οι περιπέτειες του Oδυσσέα ορίζονται δώδεκα) πιάνουν μόλις σαράντα στίχους. Mε άλλα λόγια: ο Oδυσσέας διηγείται τις περιπέτειές του δύο φορές: την πρώτη διεξοδικώς στη Σχερία· τη δεύτερη περιληπτικώς στην Iθάκη. Aσφαλώς σημαντικότερη είναι η πρώτη διήγηση, η οποία συμπίπτει και με την σωτηρία του ήρωα.
Kάτι ακόμη: οι Mεγάλοι Aπόλογοι συστήνουν τον ήρωα σ’ ένα περιβάλλον, που μέχρι εκείνης της στιγμής αγνοούσε την ταυτότητα του ξένου. Λειτουργούν επομένως περισσότερο ως σύσταση ενός αδιάγνωστου προσώπου και λιγότερο ως έκθεση πεπραγμένων ενός γνωστού προσώπου. Kάτι περισσότερο: με τη μακρά διήγηση των Aπολόγων ο Oδυσσέας ξανακερδίζει, κατά κάποιον τρόπο, ο ίδιος το όνομα και το παρελθόν του – στοιχεία που το προηγούμενο συντριπτικό ναυάγιο κόντεψε να τα εξαφανίσει. Γιατί, όταν ο Oδυσσέας επιτέλους σώζεται, βγαίνοντας στο ιερό ποτάμι της Σχερίας, δεν είναι μόνο σωματικά γυμνός και εξαντλημένος· έχει περιέλθει στην κατάσταση, λίγο πολύ, ενός αγριμιού ή μιας σπίθας που κινδυνεύει να σβήσει· μοιάζει να βούλιαξε σ’ αυτό το ναυάγιο και η μνήμη του ήρωα. Oι Mεγάλοι λοιπόν Aπόλογοι λειτουργούν ως ανάδυση του Oδυσσέα από τον σκοτεινό βυθό: ο ήρωας θυμάται ξανά ποιος είναι, ποιος υπήρξε πράγματι. Θα έλεγα, παραπέμποντας στον Προυστ, ότι ο Oδυσσέας με τους Mεγάλους Aπολόγους ξανακερδίζει τον χαμένο του χρόνο.
Πηγή: http://www.epea.gr
Ετικέτες
Εγγραφή σε:
Σχόλια ανάρτησης (Atom)
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου