ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ

Η πρόταση προέρχεται από κοινοποίηση στα σχολεία στου σχολικού συμβούλου φιλολόγων Δ. Τζωρτζόπουλου

• Στόχοι:
– να κατανοήσουν οι μαθητές τη βιοθεωρία του Καβάφη, όπως αποτυπώνεται στο συγκεκριμένο ποίημα.
– να γνωριστούν με διαχρονικά νοήματα, όπως αυτά μπορούν να προκύπτουν από το ποίημα.
– να εξοικειωθούν με τον ποιητικό λόγο και τις ποικίλες σημάνσεις του.
• Μέθοδος και μορφή διδασκαλίας:
– μέθοδος ερμηνευτική.
– μορφή διαλογική.
• Πορεία της διδασκαλίας:
• τρία στάδια: παρουσίαση, ανάλυση, ανακεφαλαίωση.
– Παρουσίαση:
– ένταξη του ποιήματος στο γενικό πνεύμα της καβαφικής ποιητικής και του έργου του.
– ανάγνωση και απόδοση νοήματος ή περιεχομένου.
– καθορισμός του θέματος και έναρξη της συζήτησης.
– Ανάλυση:
– αναλυτική ερμηνεία κατά στίχο ή κατά στροφές, ανάλογα με την περίπτωση.
– να λαμβάνεται υπόψη ότι σε κάθε στροφή συναντούμε ουσιώδεις διαφορές τόσο σε περιεχόμενο όσο και στις παραστάσεις που διανοίγονται μπροστά μας.
– Πρώτη στροφή: στ. 1-12.
– ανάγνωση των τριών πρώτων στίχων και επισήμανση του κεντρικού τους νοήματος.
– εξήγηση και διάλογος για τη συμβολική χρήση της λέξης «Ιθάκη».
– κύρια έννοια η λέξη γνώσεις (στ. 3). Διάλογος για τη σημασία της σε σχέση με το νόημα των τριών πρώτων στίχων, αλλά και ολόκληρου του ποιήματος.
– ο τρίτος στίχος αιτιολογεί τα δεδομένα των δύο πρώτων στίχων.
– επιγραμματικός σχολιασμός των στίχων, πρωτίστως των δύο πρώτων: κινητοποιούν τη φαντασία μας• δηλώνουν κίνηση και μετακίνηση σε μακρινούς, ανοικτούς ορίζοντες.
– στους στίχους 4-12 συζητούμε και σχολιάζουμε τις λέξεις-σύμβολα: Λαιστρυγόνας, Κύκλωπας, Ποσειδώνα.
– τονίζεται η διαφορετική τους σήμανση στον Όμηρο και στο ποίημα: από μυθικά όντα μετατρέπονται σε φαινόμενα της ψυχής.
– προσεκτικός σχολιασμός των στίχων 7-8.
– Να προσεχτεί και να τονιστεί η θέση τους στη στροφή: υψηλή σκέψις και εκλεκτική συγκίνησις πρέπει να αγγίζει το σώμα και το πνεύμα, προκειμένου να επιτευχθεί ο σκοπός, ο οποίος δεν είναι ο νόστος του Οδυσσέα αλλά ο πηγαιμός για την Ιθάκη.
– Δεύτερη στροφή στ. 13-23.
– ανάγνωση και συγκεκριμένος σχολιασμός.
– στ. 13: επανάληψη του στίχου 2.
– γιατί; Επειδή συμπυκνώνει όλη την υποθήκη του ποιήματος.
– συνιστά το όλο, ως αφετηρία.
– Λειτουργεί εν είδει «θεματικής περιόδου» για όλη τη δεύτερη στροφή.
– οι επόμενοι στίχοι 14-23 συνιστούν εξειδίκευση ή ανάλυση στα επί μέρους του στ. 13.
– στους στίχους 15-23 ο ποιητής αισθητοποιεί με ρητό και ευκρινή ποιητικό λόγο την αξία που έχει για τον άνθρωπο το ταξίδι για την «Ιθάκη»:
– το ταξίδι προσφέρει θέλγητρα:
– γνωριμία με το άγνωστο που σε γεμίζει χαρά και ευχαρίστηση (στ. 15-16).
– απόκτηση αισθησιακών εμπειριών, δηλαδή σωματικών απολαύσεων (στ. 18-21) καθώς και γνώσεων, δηλαδή πνευματικών απολαύσεων (στ. 22-23).
– στους στ. 20-21 ο ποιητής κάνει εμφαντική αναφορά στα ηδονικά μυρωδικά. ΄
– αυτά δεν συμβολίζουν τίποτε άλλο εδώ παρά τις ηδονικές σωματικές απολαύσεις.
– οι δύο κύριοι άξονες της όλης βιοθεωρίας του Καβάφη τονίζονται εδώ με έμφαση.
– αυτοί οι άξονες είναι: οι αισθησιακές και οι πνευματικές απολαύσεις.
– αξίζει να επισημανθεί η διάχυση και η λυρική ένταση της στροφής, η οποία μας ταξιδεύει στον εξωτικό κόσμο της Ανατολής.
– Τρίτη στροφή στ. 24-30:
– ο ποιητής αλλάζει εδώ τον τόνο του ποιήματος:
– από τα θέλγητρα και τις απολαύσεις του ταξιδιού μεταβαίνει με νέα πνοή στο μοτίβο της μεγάλης διάρκειας του ταξιδιού.
– η Ιθάκη είναι «ο προορισμός» μας.
– δεν πρέπει να ξεχνάμε τον απώτερο στόχο μας.
– η αξία του όμως δεν βρίσκεται στην επίτευξή του, αλλά στη διαρκή προσπάθεια προς την επίτευξή του.
– δεν χρειάζεται να επισπεύσουμε το ταξίδι.
– η επίσπευση συνεπιφέρει και το τέλος των απολαύσεων.
– η προσπάθεια πρέπει να διαρκέσει πάρα πολλά χρόνια, ως τα γεράματα, δηλαδή δια βίου (στ. 27-28), έτσι ώστε να αποκτήσουμε πολλές και ανεκτίμητες εμπειρίες.
– Τέταρτη στροφή στ. 31-33:
– οι στίχοι αυτοί έρχονται ως συνέχεια του στίχου 30 για να αιτιολογήσουν το περιεχόμενό του:
– η Ιθάκη, ο τελικός σκοπός, δεν είναι αυτοσκοπός ούτε αφηρημένη προσδοκία αποκομμένη από το ωραίο ταξίδι και τις εμπειρίες του.
– γίνεται περιεκτικός και ουσιώδης διάλογος στην τάξη σχετικά με τα νοήματα της παραπάνω καβαφικής άποψης.
– κατατίθενται προσωπικές απόψεις των μαθητών, ει δυνατόν και εμπειρίες.
– Πέμπτη στροφή στ. 34-36:
– η Ιθάκη, δηλαδή η επίτευξη του σκοπού, δεν σημαίνει απογοήτευση για τον άνθρωπο ταξιδευτή, δεν συνεπάγεται εξαπάτηση.
– δεν πρέπει να την θεωρούμε αυταπάτη, ακόμη κι αν δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες μας, ακόμη κι αν αποδεικνύεται φτωχική ή ασήμαντη.
– δεν είναι αυταπάτη ούτε εξαπάτηση ή πλάνη, δεν πρέπει να βιώνεται ή να εκλαμβάνεται ως τέτοια, γιατί το ταξίδι της Ιθάκης συνιστά κατάκτηση του ανθρώπου, είναι ο πλούτος του: του προσφέρει σοφία και πείρα.
– ο δρόμος, που εύχεται ο ποιητής να είναι γεμάτος περιπέτειες (στ. 3), μας γεμίζει, μέσω της περιπέτειας, με πλούσια πείρα.
– αντιστοίχως ο δρόμος, που εύχεται ο ποιητής να είναι γεμάτος γνώσεις, στο τέλος μας κάνει σοφούς.
– σχετικά με το τι σημαίνουν οι Ιθάκες γράφει πολύ εύστοχα ο Ε. Παπανούτσος:
«Οι Ιθάκες πια, όχι η Ιθάκη, γιατί δεν είναι μία, αλλά πολλές και διάφορες –όχι μόνο στους διάφορους ανθρώπους, αλλά και στον ίδιο άνθρωπο, κάθε φορά που βάζει σκοπούς και “τέλη” στη ζωή του. Και τι σημαίνουν; Απλούστατα: ένα είναι κάθε τόσο το ιδεατό σημείο αναφοράς, που μας χρειάζεται μόνο και μόνο για να βρίσκομε πάλι στον δρόμο τον προσανατολισμό μας, όταν με κάποιαν εκτροπή τον χάνουμε. Αλλά δεν είναι το τέρμα που έχει αξία. Την αξία την έχει η ίδια η πορεία. Αυτή θα μας κάνει σοφούς. Τι άλλο μπορεί να μας προσφέρει η Ιθάκη; Μας έδωσε ό,τι είχε να μας δώσει. Μας έβγαλε δηλαδή στο δρόμο».
– Ανακεφαλαίωση:
– συζητούνται θεμελιώδη νοήματα του ποιήματος, όπως προέκυψαν από την ανάλυση.
– συζητούνται επίσης γενικού κύρους θέματα, όπως αναδύονται από το ποίημα.
– τέτοια θέματα είναι, μεταξύ άλλων, η απαισιοδοξία και η αισιοδοξία, το ιδανικό και το υψηλό στη ζωή μας, η στοχοθεσία και η στοχοπροσήλωση, η περιπέτεια και η εμπειρία, η γνώση και η σοφία κ.λπ.
• Στοιχεία τεχνικής (βλ. και σελ. 2-3):
– β΄ πρόσωπο.
– λέξεις-σύμβολα.
– επανάληψη λέξεων και φράσεων.
– παραινετικός ή προτρεπτικός τόνος.
– πεζολογία και περιγραφή.