ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ

2. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ
Στοιχεία που αφορούν στο συγγραφέα, λογοτεχνικό περιβάλλον και λοιπά γραμ-ματολογικά στοιχεία:
1. Το Όνειρο στο κύμα ανήκει στα «αυτοβιογραφικά» διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, τα οποία συνδέονται με τα εφηβικά χρόνια του στη Σκιάθο. Αναφερθείτε σε συγκεκριμένες μνήμες και βιώματα του συγγραφέα που διακρίνετε σ’ αυτό το διήγημα.
2. Η χριστιανική πίστη, η φυσιολατρία και η ρεαλιστική απεικόνιση της ζωής των απλών και ταπεινών ανθρώπων της ελληνικής υπαίθρου θεωρούνται βασικά γνωρίσματα του έργου του Παπαδιαμάντη. Μπορείτε να τα επισημάνετε στο συγκεκριμένο διήγημα;
3. Το Όνειρο στο κύμα θεωρείται από κάποιους μελετητές ηθογραφικό διήγημα1, πλησιάζει όμως και στην ψυχογραφία. Μπορείτε να εντοπίσετε ηθογραφικά και ψυχογραφικά στοιχεία στο κείμενο;
Δεν υπάρχει ομοφωνία ανάμεσα στους μελετητές σχετικά με τον προσδιορισμό μιας συγκεκρι-μένης ιστορικής περιόδου της ελληνικής πεζογραφίας ως «ηθογραφίας». Σύμφωνα με το Μάριο Βίττι (Ιδεολογική λειτουργία της ελληνικής ηθογραφίας, εκδ. Κέδρος 1991, σ. 160) «ο όρος ‘ηθο-γραφία’ α΄ είναι μάλλον υστερογενής, εφόσον ο όρος που χρησιμοποιείτο επισημότερα στον καιρό της ήτο ‘ελληνικόν διήγημα’, και β΄, ο όρος είναι επικίνδυνα παραπλανητικός ιδίως όταν εφαρ-μόζεται στον Βιζυηνό, Παπαδιαμάντη και σ’ άλλους ακόμη.». Σύμφωνα με την Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού (λήμμα «Ηθογραφία», Πάπυρος - Λαρούς - Μπριτάνικα, τ. 26) διακρίνονται δύο κατηγορίες ηθογραφίας α) η «ωραιοποιημένη, ειδυλλιακή αναπαράσταση, με έντονο λαογραφικό χαρακτήρα, των ηθών της ελληνικής υπαίθρου, και β) η ρεαλιστική ή νατουραλιστική ηθογραφική πεζογραφία, η οποία ασχολείται βέβαια με τις μικρές, κλειστές κοινωνίες της υπαίθρου, αλλά με τρόπο που να προβάλλονται και οι σκοτεινές πλευρές τους». Ο Λίνος Πολίτης (Ιστορία της νεοελ-ληνικής λογοτεχνίας, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1978, σ. 201) χαρακτηρίζει ως ηθογραφικό διήγημα εκείνο «που περιγράφει την ελληνική ύπαιθρο, το ελληνικό χωριό και τους απλοϊκούς του κατοί-κους» και θεωρεί ως «πραγματικό εισηγητή» του στη νεοελληνική λογοτεχνία το Γ. Βιζυηνό.
4. Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης υπήρξε «θαυμάσιος ζωγράφος της ελληνικής φύσης ... προικισμένος με ιδιότυπη ποιητική και λυρική διάθεση»2. Ποια χωρία του διηγήματος «Όνειρο στο κύμα» πιστεύετε ότι επαληθεύουν την παραπάνω άποψη;
5. Η σύνθεση των έργων του Παπαδιαμάντη είναι συνήθως απλή: έχουν περιορισμένη δράση, ανύπαρκτη πλοκή και ελάχιστα πρόσωπα. Ο συγγραφέας συνηθίζει να κινεί το ενδιαφέρον του αναγνώστη με ένα απρόοπτο περιστατικό. Ισχύει η παραπάνω διαπίστωση στο συγκεκριμένο διήγημα και πώς;
6. Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη θεωρείται εντελώς προσωπική, ένα κράμα από λόγια, εκκλησιαστικά και λαϊκά στοιχεία. Μπορείτε να δώσετε χαρακτηρι-στικά παραδείγματα από το συγκεκριμένο έργο;
Η δημοτική γλώσσα και το λαϊκό ιδίωμα της Σκιάθου εμφανίζεται κυρίως στους διαλόγους, ενώ η καθαρεύουσα στην αφήγηση. «Υπάρχει μια γλώσσα προσεγμένη, επιμελημένη ως αμιγής καθαρεύουσα, που είναι κλήρα της παλαιότερης πεζογραφίας. Υπάρχει μια άλλη καθαρεύουσα για την αφήγηση, πιο χαλαρή, πιο προσιτή, με προσαρμογές κάθε λογής, που αποτελεί την πιο προσωπική γλώσσα του συγγραφέα· και, τέλος, υπάρχει και η φωνογραφική αποτύπωση της σκιαθίτικης ντοπιολαλιάς»
7. «Παράλληλα με το μεταφυσικό κακό, την πάλη με την αμαρτία και τους πειρασμούς, υπάρχει στην πεζογραφία του [Παπαδιαμάντη] και το κοινωνικό κακό, η κοινωνική αδικία...». Μπορείτε να επισημάνετε τα θέματα αυτά στο διήγημα Όνειρο στο κύμα;
8. Ποιο πρότυπο ζωής προβάλλεται στο συγκεκριμένο διήγημα;
Στο κείμενο προβάλλεται η νοσταλγία για τη φυσική ομορφιά, η αγνότητα, η ειρηνική ζωή και η τάση φυγής από τα δεινά της αστικής κοινωνίας.
Α΄ Διδακτική ενότητα
(«ήμην ... πετμέζι»)
2.1. Δομή του κειμένου, επαλήθευση ή διάψευση μιας κρίσης με βάση το κείμενο, εκ-φραστικά μέσα και τρόποι του κειμένου (υφολογική διερεύνηση, αφηγηματικές λειτουργίες, επιλογές του δημιουργού σε διάφορα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης):
1. Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα;
Έχουμε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, δηλαδή ο αφηγητής αφηγείται «τη δική του ιστορία» σε α΄ πρόσωπο ενικού («ομοδιηγητική» αφήγηση).
2. Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής αφήγησης. Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρόντος και σε ποιον του παρελθόντος;
Η αφήγηση τοποθετείται στο «παρόν», ενώ η ιστορία αναφέρεται σε γεγονότα του παρελθόντος. Ο ώριμος δικηγόρος αφηγείται ένα περιστατικό της εφηβείας του.
3. Πώς λειτουργεί στο κείμενο η εγκιβωτισμένη αφήγηση η οποία αναφέρεται στον πατέρα Σισώη;
Εγκιβωτισμένη αφήγηση: η αφήγηση που παρεμβάλλεται μέσα στην αφήγηση. Η ιστορία του Σισώη έχει αναλογίες με την ιστορία του ήρωα. Παρουσιάζεται η διατάραξη μιας αρχικής κατάστασης από ένα «πειρασμό» και η δημιουργία μιας νέας κατάστασης.
4. Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η ομορφιά της;
5. Σε ποια σημεία του κειμένου διακρίνετε το χιούμορ και τη λεπτή ειρωνεία που χαρακτηρίζουν το συγγραφέα - αφηγητή;
2.2. Σχολιασμός ή σύντομη ανάπτυξη χωρίων του κειμένου:
1. Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του; Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα περιγράφοντας κάθε φάση ηλικίας του (νεαρή και ώριμη);
Στη νεαρή ηλικία υπογραμμίζει με αυταρέσκεια την εξαίρετη φυσική (σωματική) του κατάσταση που συνδυαζόταν με την ψυχική του ευδαιμονία, σ’ αντίθεση με την ώριμη ηλικία, η οποία διακρινόταν από «ανελευθερία».
2. α) Πώς βλέπει ο αφηγητής την «παρούσα» κατάστασή του και ποια ψυχική διάθεση του δημιουργεί η κατάσταση αυτή; Ποια είναι τα βαθύτερα αίτιά της;
β) Γιατί ο αφηγητής παρομοιάζει τον εαυτό του με «σκύλο δεμένο»;
3. Σε ποιο κοινωνικό πλαίσιο τοποθετούνται τα δεδομένα της αφήγησης και ποιος κοινωνικός προβληματισμός διαφαίνεται στις δύο πρώτες ενότητες; Να αναφερθείτε σε συγκεκριμένα χωρία.
«Κάτω απ΄ το ηθογραφικό του πλαίσιο, κρύβει ένα βαθύ ψυχογράφο, έναν ηθολόγο κι έναν άριστο κοινωνικό παρατηρητή». Στο κείμενο τονίζονται οι κοινωνικές διακρίσεις πλούσιων και φτωχών, ιδιαίτερα με την παρουσίαση του περιτοιχισμένου κτήματος και του πύργου του κυρ - Μόσχου.
4. Γιατί, κατά τη γνώμη σας, ο αφηγητής περιγράφει τόσο εκτενώς το κτήμα του κυρ - Μόσχου;
5. Πώς θα χαρακτηρίζατε τη σχέση του αφηγητή με τη φύση; Σε ποια χωρία προβάλλεται εντονότερα η σχέση αυτή;
Σύμφωνα με τον Οδυσσέα Ελύτη («Η μαγεία του Παπαδιαμάντη», Εν Λευκώ, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα, 41995, σ. 92) ο τρόπος που παρατηρεί ο Παπαδιαμάντης τη φύση συνιστά ένα είδος θρησκείας. Ο συγγραφέας μεταφέρει στη γλώσσα των αισθημάτων όλα τα στοιχεία της φύσης, ανασύροντας ένα δικό του, προσωπικό ήθος.
6. Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες α) κοριτσιού - κατσίκας και β) κυρ Μόσχου - Μοσχούλας;
7. Πώς βλέπει ο νεαρός βοσκός τη Μοσχούλα; Ανταποκρίνεται το κορίτσι στα συναισθήματά του;
8. Πώς εξηγείτε την ιδιαίτερη συμπάθεια του βοσκού προς την κατσίκα;
Β΄ Διδακτική Ενότητα («Μίαν εσπέραν ... το ταλαίπωρον ζώον»)
2.1. Δομή του κειμένου, επαλήθευση ή διάψευση μιας κρίσης με βάση το κείμενο, εκ-φραστικά μέσα και τρόποι του κειμένου (υφολογική διερεύνηση, αφηγηματικές λειτουργίες, επιλογές του δημιουργού σε διάφορα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης):
1. Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του. Μπορείτε να επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα από το κείμενο;
2. Ποια στοιχεία «ειδυλλιακά» (βουκολικά, ποιμενικά) μπορείτε να επισημάνετε στην ενότητα αυτή;
3. Με ποια εκφραστικά μέσα μεταδίδει ο συγγραφέας - αφηγητής τα συναισθήματα θαυμασμού και την έκσταση που νιώθει ο βοσκός στη θέα της «λουομένης» Μοσχούλας;
4. Στο διήγημα αυτό το όνειρο συνυφαίνεται με την πραγματικότητα. Πώς γίνεται η μετάβαση από το όνειρο στην πραγματικότητα και αντίστροφα;
5. Στις περιγραφές του Παπαδιαμάντη υπάρχουν επιδράσεις από το Ρομαντισμό. Ποια στοιχεία της «σκηνογραφίας» συμβάλλουν σ’ αυτή την εντύπωση;
Π.χ. η νύχτα, η σελήνη, ο φλοίσβος του κύματος, η ουρά της λαμπράς αλουργίδος, ο βράχος κ.ά.
6. Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων του Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή. Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτή την τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα;
2.2. Σχολιασμός ή σύντομη ανάπτυξη χωρίων του κειμένου:
1. α) Ποια διλήμματα αντιμετωπίζει το βοσκόπουλο στην προσπάθειά του να διαφύγει την προσοχή της Μοσχούλας; Γιατί ήρθε στο νου του ο πατήρ Σισώης;
β) Τι τελικά δίνει τη λύση στην αναποφασιστικότητά του;
2. Πιστεύετε πώς το βοσκόπουλο σκέφτεται και δρα λογικά στη συγκεκριμένη περίσταση; Τι εννοεί με τη φράση «ήμην εν συνειδήσει αθώος»;
3. Πώς αντιλαμβάνεται ο συγγραφέας την ιδανική ομορφιά;
4. Πώς συνδέεται η ενότητα αυτή με τον τίτλο του διηγήματος Όνειρο στο κύμα;
5. Ποια είναι η συναισθηματική κατάσταση του αφηγητή και πώς εναλλάσσονται τα συναισθήματά του στην ενότητα; Να απαντήσετε σχολιάζοντας ιδιαίτερα τη φράση «Είχα μείνει χάσκων, εν εκστάσει, και δεν εσκεπτόμην πλέον τα επίγεια».
6. Πώς συνδέεται η «παγίδευση» του ήρωα με την παγίδευση της αίγας;
Γ΄ Διδακτική Ενότητα («Δεν ηξεύρω ... τα όρη»)
2.1. Δομή του κειμένου, επαλήθευση ή διάψευση μιας κρίσης με βάση το κείμενο, εκ-φραστικά μέσα και τρόποι του κειμένου (υφολογική διερεύνηση, αφηγηματικές λειτουργίες, επιλογές του δημιουργού σε διάφορα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης):
1. Ποιο «δραματικό απρόοπτο» συμβαίνει στην ενότητα αυτή; Πώς επιδρά στην εξέλιξη της ιστορίας;
2. Σε ποιο σημείο της αφήγησης παρατηρείται επιβράδυνση και ποια η λειτουργία της στο κείμενο;
3. Ποια στοιχεία της αφήγησης δίνουν ερωτικό χαρακτήρα στο διήγημα;
4. Το διήγημα κλείνει με την ίδια φράση με την οποία αρχίζει. Ποια είναι η σημασία του κυκλικού αυτού σχήματος για το διήγημα;
5. Ταυτίζεται ο αφηγητής με το συγγραφέα στο διήγημα αυτό; Στην απάντησή σας να σχολιάσετε τη φράση στο τέλος του διηγήματος (Δια την αντιγραφήν).
2.2. Σχολιασμός ή σύντομη ανάπτυξη χωρίων του κειμένου:
1. Πώς δικαιολογείται ο φόβος της Μοσχούλας στη θέα του βοσκού και της βάρκας;
2. Πώς χαρακτηρίζετε το βοσκόπουλο από την αντίδραση του στον ενδεχόμενο πνιγμό της Μοσχούλας; Πώς ερμηνεύετε τον «πολλαπλασιασμό» των δυνάμεών του;
3. Ποιο είναι το «όνειρο στο κύμα» και ποια σημασία είχε για την υπόλοιπη ζωή του βοσκού;
4. Ποια γνώμη εκφράζει ο συγγραφέας - αφηγητής εμμέσως για τις γυναίκες με τη φράση «είναι απλή θυγάτηρ της Εύας, όπως όλαι»;
5. Γιατί ο αφηγητής «μετρίως ελυπήθη» για το θάνατο της κατσίκας του;
6. Ποιος είναι ο ρόλος της αίγας Μοσχούλας στο διήγημα; Τι συμβολίζει το «σχοίνιασμα» της;
7. Πώς συσχετίζεται, κατά τη γνώμη σας, «η ονειρώδης εκείνη ανάμνησις της λουομένης κόρης» με την απόφαση του βοσκού να μη γίνει κληρικός;
8. Ποιο είναι το βαθύτερο νόημα της τελικής ευχής του συγγραφέα «Ω! ας ήμην ακόμη βοσκός εις τα όρη!...» και πώς συνδέεται η ευχή αυτή με τη φράση «Διά την σωτηρίαν της ψυχής μου ήρκουν τα ολίγα εκείνα κολυβογράμματα» ;
Διακρίνεται η αντινομία: φύση (απλότητα, αναλφαβητισμός) - ευτυχία και πολιτισμός (γράμματα, έλλειψη «φυσικής» ελευθερίας) - δυστυχία.
9. Βρίσκετε κάποια νοηματική σχέση ανάμεσα στην ψυχική διάθεση του ήρωα του διηγήματος Όνειρο στο κύμα και στη φράση - κατακλείδα του διηγήματος Έρως-ήρως: «Κατέστειλε το πάθος, επραΰνθη, κατενύγη, έκλαυσε κι εφάνη ήρως εις τον έρωτά του - έρωτα χριστιανικόν, αγνόν, ανοχής και φιλανθρωπίας»; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
3. ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΑΔΙΔΑΚΤΟΥ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
Α. Παπαδιαμάντη: Η νοσταλγός
Η Λιαλιώ έμεινε με το μεσοφούστανον, κοντόν έως τας κνήμας, λευκόν όσον και το κολόβιον20, και με τας λευκάς περικνημίδας, υφ’ ας εμάντευέ τις τας τορνευτάς και κομψάς κνήμας, λευκοτέρας ακόμη. Έμεινε με τα κρίνα του λαιμού της ατελώς καλυπτόμενα από την πορφυράν μεταξωτήν τραχηλιάν της, κι εκάθησε συνεσταλμένη παρά την πρύμνην, βραχυσωμοτέρα ή όσον ήτο, με το μέτριον και χαρίεν ανάστημα...
... Η χάρις του λιγυρού αναστήματός της δεν εξηλείφετο από την άνευ μέσης περιβολήν την οποίαν εφόρει. Και τα κατσαρά, τα οποία εκόσμουν το ηδυπαθές μέτωπόν της, ήσαν φυσικά και όχι επίπλαστα. Η λάμψις των βαθέων και μαύρων οφθαλμών της έκαιεν αμαυρά, υπό τας καμαρωτάς οφρύς, και τα πορφυρά χείλη της ερρόδιζον επί της ωχράς και διαυγούς χροιάς των παρειών της, αίτινες εβάπτοντο μ’ ελαφρόν ερύθημα εις τον παραμικρόν κόπον ή εις την ελαχίστην συγκίνησιν. Αλλά το λεπτόν και ήρεμον πυρ των οφθαλμών της έκαιε την καρδίαν του νέου.
(απόσπασμα)
Να συγκρίνετε τη Λιαλιώ στο παραπάνω απόσπασμα με τη Μοσχούλα στο Όνειρο στο κύμα. Ποια στοιχεία της γυναικείας εμφάνισης φαίνεται να εκτιμά ιδιαίτερα ο συγγραφέας;